Gajde

[Rada]

GAJDE

GAJDE, duvački narodni instrument s mešinom, poznat kod mnogih evropskih i vanevropskih naroda.
Potiče iz Azije, a preteče su mu instrumenti s mešinom, koji su se upotrebljavali u starom Rimu.
Rimski su ih vojnici proširili po čitavom rimskom carstvu.

Trubanj, toliko karakterističan za gajde, javlja se tek u XIV veku, pa se od toga doba može govoriti
o gajdama u pravome smislu reči, jer su dotad postojale samo mešnice s prebiraljkom. Najstariji oblik
gajda s trubnjem nacrtan je u t. zv. Gorleston-psaltira iz 1306. Odvajkada pastirski instrument, kojim
se prati i seoski ples, gajde su u nekim zemljama postale i vojnički instrument. Drugde su doprle i na
dvor; tu su gajdaši imali svoj status među dvorskim muzičarima (u Bavarskoj se dvorski gajdaši spominju
oko 1480). Gajdama su se obilno služili i putujući muzikanti. U Francuskoj su se, osobito u XVIII veku
razvile u umetnički instrument (musette), bogato ukrašen. Virtuozi na gajdama uživali su u Francuskoj
velik ugled (braća Chedeville, XVIII vek). U XIX veku nestaju gajde iz umetničke muzičke prakse,
ali su sve do danas ostale rasprostranjenim narodnim instrumentom, a u Škotskoj i tipično vojničkim
instrumentom. Nazivi za gajde variraju prema pojedinim zemljama i tipovima. U Engleskoj ih zovu bagpipe,
borderpipe, u Francuskoj biniou, cornemuse, u Italiji cornamusa, zampogna, u Španiji gaita gallega, u
Češkoj i Poljskoj dudy, u Slovačkoj gajdy i šutky, u Rusiji dudka.

U našoj zemlji razlikuju se gajde s jednocevnom prebiraljkom u upotrebi u Makedoniji (a i u Bugarskoj)
i gajde s dvocevnom prebiraljkom, raširene po Vojvodini, Sremu, Srbiji i Slavoniji. (O dudama, koje su
gajdama sa svim srodne, v. Dude.)

Riznicasrpska

[Rada]

Glavni delovi gajda

Glavni su delovi gajda: mešina, prebiraljka, dulac i trubanj. Mešina je ponajviše od učinjene kozje
kože, jer je ova najgušća i najčvršća (dlake ostaju s unutrašnje strane). Na mješini su tri otvora:
vratni i dva od prednjih nogu životinje. Na vratni otvor veže se našak prebiraljke, za jedan nožni
otvor pričvršćuje se dulac, a za drugi tok trubnja. U mešinu ulazi vazduh kroz dulac, a izlazi kroz
prebiraljku i trubanj. Da bi istisnuo zrak iz mešine, gajdaš je drži pod pazuhom i nadlakticom ruke
privija o vlastita prsa. Prebiraljka (gajdunica, gajdurka, dvojnice, karabe, karablje je ustvari
jednocevna, odnosno dvocevna sviraljka od šljivovine, koja se utakne u našak (drven, valjkast stupić,
uvučen u mešinu). Na svakoj cevi prebiraljke utaknut je s gornje strane po jedan pisak od bazgovine
ili trstike s udarnim jezičkom. Ako je prebiraljka jednocevna, na njoj je izdubeno devet rupica
nejednake veličine. Nasuprot prvoj rupici nalazi se na stražnjoj strani prebiraljke rupica za palac
desne ruke. Ako je prebiraljka dvocevna (dvojnice) dobivaju njezine cevi posebne nazive, pa se govori
o desnim i levim dvojnicama. Na desnim dvojnicama samo je jedna rupica za prebiranje i to na mestu,
gde bi na levoj prebiraljci, koja ima pet rupica, došla šesta. Leva je prebiraljka odozdo začepljena
drvenim čepom, pa je zbog toga sa strane izrezana t. zv. glasnica, da kroz nju može izlaziti vazduh.
Levu prebiraljku nazivaju ponegde "kličnjak", a desnu "rožnjak", jer se ona produžuje u t. zv. "rog"
(zovu ga i "lula"). Na rožnjaku izvodi gajdaš samo dva glasa: temeljni ton (to je oktava trubnjeva
tona) i donju kvartu. Ti se tonovi zovu da-mu. Na nekim se gajdama na rožnjaku umesto kvarte izvodi
terca. Duvaljka (dulić, duvalo, dulac, puvaljica) je drvena cev od šljivovine, kroz koju gajdaš
ustima tera vazduh u mješinu. Trubanj (prdak, prdaljica, prdaljka, bucalo, rog) je dugačka sviraljka
utaknuta u tok. Sastavljena je od tri valjkaste, ukrašene i na mestu uticanja kositrom obaljane cevi
od šljivovine. S unutrašnje strane utaknut je u trubanj oveći idioglotni pisak od bazgovine. Trubanj
daje otegnuti brejičavi ton, koji jednolično zvuči za sve vreme gajdaševe svirke. Gajdaš zabacuje
kod sviranja trubanj preko levog ramena.

Riznicasrpska