Tvrdjava

TVRDJAVA


Tvrđava (utvrđenje, utvrda ili hisar) je oblik vojne građevine sa stalnom vojnom
postavom, sa prevashodno odbrambrenim i zaštitnim zadatkom, koju karakteriše sistem
kula i jakih bedema. Građene su na teško pristupačnim mestima, tako da im se moglo
prići samo sa jedne strane, dok su ih sa drugih čuvale prirodne prepreke poput stena
ili reka.

Istorijski razvoj fortifikacione arhitekture

Najstariji primeri gradova utvrđivanja nekog mesta zabeleženi su još u kasnom neolitu
pre više od 7.000. godine p. n. e. kada su nastajali prvi gradovi i kada su ljudi
okruživali naselja podignuta na uzvišicama šančevima i bedemima od drvenog kolja.
U Egiptu su nastali prvi gradovi od kamena na reci Nil kao i u Mesopotamiji na
Tigrisu i Eufratu a Antičke civilizacije su počele da svoje gradove zaštićuju
visokim kamenim bedemima (Antičke tvrđave), ali tvrđave svoj vrhunac dostižu u
srednjem veku (srednjovekovne tvrđave) u vreme kada još nije bila u upotrebi
eksplozivna municija i kada su tvrđave sa svojim zidovima kulama i bedemima mogle i
pružale zaštitu od neprijatelja.


Razvoj tvrđava u srednjem veku

Utvrđenja u Evropi su se u početku, tokom IX, X i XI veka, uglavnom svodila na
usamljeni Donžon, koji je u ranijem periodu bio građen od drveta, da bi ga tek kasnije
zamenio kamen. Oko Donžona nalazile su se i propratne zgrade za vojnu posadu, poslugu,
hranu itd. Nemirna vremena u srednjem veku stvorila su potrebu da se i te ostale zgrade
zaštite, tako da se od X veka počinju javljati prvo drvene palisade, a potom i pravi
kameni bedemi sa grudobranom. Poslednji stadijum u razvoju utvrđenja u predstavlja
dodavanje dodatnih kula na bedeme čime se povećavala odbrambrena moć celokupne tvrđave.
Paralelno sa razvojem utvrđenja razvijale su se i kule na njima, koje su vremenom
postajale sve jače i veće, da bi u poslednjoj fazi mogle da na sebi nose manje opsadne
sprave i najranije topove.

Prekretnicu u fortifikacionoj arhitekturi zapadne Evrope čine krstaški pohodi sa kojih
se krstaši vraćaju donoseći vesti, priče i podatke o velikim kamenim utvrđenjima
Vizantije i Bliskog istoka.

Sa razvojem baruta i artiljerije u XV i XVI veku promenio se oblik i način
tvrđava (Artiljerijske tvrđave). Tvrđave su svoj strateški značaj izgubile u Prvom
svetskom ratu i od tada predstavljaju gotovo isključivo turističku atrakciju.

Vikipedija

Vrste tvrđava

Podela prema gradnji

Tvrđave se prema načinu gradnje mogu podeliti na:

Privremena utvrđenja, koje podiže vojska tokom pohoda (najčešće noću) da bi se zaštitila
tzv. utvrđeni logor.

Poluprivremena utvrđenja, koje podiže vojska tokom pohoda da bi zaštitila određeno
mesto ili ojačala svoj položaj za predstojeći sukob sa neprijateljem.

Stalna utvrđenja, koje se podižu sa ciljem trajne zaštite određene oblasti, trga,
rudnika, raskršća ili kakvog drugog strateški važnog mesta.
odnosno prema materijalu koji je korišćen na:

Drvene tvrđave, koje su podignute od drvenog kolja ili trupaca tzv. palisade.
Kamene tvrđave, koje su većim delom podignute od čvrstog materijala koji ne gori
(kamen, cigla, ...).

Podela prema nameni

Vojne tvrđave

Vojne tvrđave su građene na karavanskim putevima, uskim prolazima ili mostovima.
U njihovoj unutrašnjosti su bile smeštene samo zgrade neophodne za normalan život
i rad vojne posade u utvrđenju. U njima je bila smeštena samo vojna postava, kao
i nešto malo civilnog ljudstva neophodnog za rad postave. (videti Golubac)

Vlastelinske tvrđave

Vlastelinske tvrđave su služile velmožama da u njima žive i da iz njih upravljaju
svojom oblastima. Ispred ili oko samog utvrđenja se obično nalazilo selo ili trg,
u zavisnosti od velmožine snage. U samom utvrđenju su pored zgrada za vojnu postavu,
bile i zgrade neophodne za normalan rad domaćinstva i dvor, ili pak samo jača kula
(tzv. Donžon kula) u kojoj je boravio velmoža. Pored jače vojne postave u utvrđenju
su boravili velmoža sa porodicom, dvorski službenici (logotet, protovestijar,
pisar, ...) i članovi domaćinstva. (videti Maglič)


Gradske tvrđave

Gradske tvrđave su svojim sistemom kula i bedema obuhvatale velika naselja (odnosno
naselja u kojima je veći deo kuća izgrađen od kamena). Obično su građene oko velikih
luka, na mestima ukrštanja karavanskih puteva ili oko velikih trgova. Unutar gradskih
bedema nalazile su se kako stambene zgrade (kuće i dvorci), tako i sudovi, većnice,
veće crkve (katedrale), magacini, krčme, itd. Česti su u primorju (Kotor, Dubrovnik,
Budva), gde je skoro svaki grad bio utvrđen, dok su na kopnu kod nas vrlo retki
(Smederevo, Beogradska tvrđava za vreme despota Stefana), ali ih je bilo po Evropi
gde su najčešće bili tzv. slobodni gradovi tj. gradovi-republike. (videti Smederevska
tvrđava)

Manastirske tvrđave

Manastirske tvrđave su služile da odbrane i zaštite monahe, crkava i crkvenog blaga,
od pljačkaša. U njihovom središtu se nalazila crkva sa konakom. (videti Manastir
Manasija) - Vikipedija

Specifične vrste tvrđava

Slovensko gradište

Gradište je posebna vrsta utvrđenog naselja karakteristična za Slovene koji žive u
rodovskoj zajednici i opstala je među njima do VIII veka, kada se usled pojave prvih
država javlja potreba za većim i jačim utvđenjem. Gradište se obično nalazilo daleko
od puteva i staza sakriveno močvarama, ritovima i šumama. Najčešće je zaštićeno
poluprirodnim šancem ispunjenim vodom, preko koga se prelazilo drvenim mostom.
Naredni nivo odbrane sačinjavao je zemljani bedem, u koga je ka spolja pobijeno
zašiljeno kolje, na čijem se vrhu najčešće nalazila drvena palisada. Unutar bedema
se nalazilo naselje sastavljeno od drvenih kućica, među kojima se obično po veličini
izdvajao stan rodovskog vođe odnosno poglavice koji je ponekad bio i pravi drveni
Donžon. Gradišta su običnom imala osnovu nepravilnog kruga, a pošto nisu pravljena
da traju dugo već da se prave lako i brzo danas nema nikakvih ostataka, osim vrlo
malo arheoloških lokaliteta. za gradište je u prošlosti korišćen i izraz „grad“
(gradina, gradište), ali on u današnje vreme ima potpuno drugačije značenje i
pored toga da označava neka naselja koja su stara i preko 9.000 godina kao i
današnje urbanizovane velike aglomeracije.


Utvrđene kule

Utvrđene kule nisu imale bedeme, već se ceo utvrđeni kompleks sastojao od ojačane kule
(Donžon Kule) uz koju su se nalazile zgrade za domaćinstvo, a neretko i selo. U takvoj
kuli živeo je velmoža sa porodicom (Todorova kula) ili vojna posada (Vršačka kula) zbog
čega su one imale status utvrđenja. Mogle su se naći i u blizini naselja (Senjska kula)
i u njih se stanovništvo sklanjalo pred pljačkašima. (Videti Vršačka kula)

Koncentrične tvrđave

Koncentrične tvrđave su imale dva ili više linija odbrana odnosno bedema koji su se
nalazili jedan unutar drugog i nisu međusobno povezane. Ima ih po Evropi, dok je kod
nas jedini takav primer lokalitet Draškova kutina nedaleko od Niša, koji je opisao
Feliks Kanic, ali danas nema nikakvih ostataka.


Vodene ili ostrvske tvrđave

Vodene (ostrvske) tvrđave su građene na ostrvima i sa svih strana su okružene prirodnim
vodenim površinama (jezero, reka, more) i pristup im je bio moguć samo preko mostova,
a treba istaći da je ova vrsta utvrđenja vrlo retka u unutrašnjosti kopna.(Videti
Skadarski Žabljak)

Treba imati u vidu da u ovu grupu ne spadaju tvrđave koje su sa svih strana opkoljene
veštačkim šancem ispunjenim vodom. Najbliža su im utvrđenja podignuta na poluostrvima
odnosno rtovima koje su sa kopnene strane imala veštački šanac ispunjen vodom. (videti
Smederevski Grad (rečno poluostrvo), Tvrđava Kostur (rt u jezeru), Carigradski bedemi
(morski rt)) Vikipedija