Dolina Topciderska - Nekada omiljeno izletiste Beogradjana


Dolina Topčiderske reke najčešće se vezuje za ime i delo Kneza Miloša Obrenovića, ali istina je da je ona bila uređena i znatno pre toga, u 18. veku. Pominje se u austrijskim zapisima davne 1717. godine i predstavlja potencijal kakvim malo koja evropska prestonica može da raspolaže, ali danas predstavlja samo bledu uspomenu nekdašnjeg omiljenog izletišta Beograđana.

Sam naziv Topčider potiče od turskih reči topži što znači topovi, i dere, odnosno potok ili dolina, pa bi doslovan prevod bio topdžijski potok jer su ovde jos davne 1521. godine Turci lili topove i izbodili vežbe za boj.

U doba austrijske vladavine, u prvoj polovini 18. veka, na Topčideru su se nalazila imanja austrijskih velikodostojnika, kao i lovačka kuća princa Aleksandra Virtemberškog. Bio je popularan i među Turcima za vreme njihove vladavine, poznato je da su ga oni koristili za odlaske na teferiče, a početkom 19. veka tu je zatečena pašina kuća sa ribnjakom.

Uređenje Topčiderskog parka vezuje se za odlučujući trenutak u istoriji nove srpske države, dobijanje državne samostalnosti 1830. godine i okretanja ka Beogradu, uporištu turske vlasti. Grad je po svojoj strukturi i dalje bio tursko naselje, dok je okolina bila neuređena, a Topčider pretežno močvarno zemljište.

Princ Miloš Obrenović je tada odlučio da u Topčideru izgradi sebi rezidenciju, a uporedo se uređivala i njena okolina, pa i cela površina parka. U periodu od 1831. do 1834. godine završene su glavne zgrade, konak kneza Miloša, sveštenička kuća i dvorska kapela Sv. Petra i Pavla. Uskoro su podignute i druge građevine kao što su tabakana, kasarna, magacin za žito, ledernica i mehana.

Kada je u pitanju uređenje parka, nije poznato ko je tačno radio na njegovom uređenju, ali se na osnovu fotografija, planova i likovnih prikaza iz tog perioda mogu izvući neki zaključci o njegovom nastanku i razvoju.

Dvorski park počeo da se formira jos u doba kneza Miloša, posebno od vremena dolaska inženjera Atanasija Nikolića 1839. godine, koji uređuje i prvi rasadnik na ovim prostorima 1846. godine. Neki izvori navode da su u izgradnji parka učestvovali fracuski i češki pejzažni arhitekti koji su ostavili svog traga na ovom parku.

Gravura poznatog istoričara Feliksa Kanca iz 1951. godine daje uvid u izgled prostora oko konaka gde se vidi uticaj francuskog stila sa geometrijski raspoređenim cvetnim parterima i alejom platana koja je naglašavala glavnu osu od konaka. Arhitektura objekata, odnosno crkve i konaka koji predstavljaju spoj srednjovekovne i barokne arhitekture sa orijentalnim elementima, uklapala se u stil uređenja parka.

Ispred konaka se danas nalazi gorostasni platan za koji se pretpostavlja da stoji na tom mestu preko 170 godina. Prema legendi, od platana koji su uvezeni kao egzotične vrste iz Beča, preostalo je jedno stablo. Knez Miloš, kao veoma štedljiv, naložio je da ga posade u krečanu ispred konaka. Danas ono predstavlja Spomenik prirode i nalazi se pod zaštitom države u cilju očuvanja njegovih izvornih prirodnih vrednosti.

Drugi period u razvoju Topčiderskog parka obeležava postavljanje obeliska u čast Miloševog povratka u Srbiju 1859. godine. Pozicija obeliska je pažljivo osmišljena tako da se nalazi u preseku osa simetrija konaka i crkve i povezuje ključne objekte u praku.

Sledi niz intervencija u parku koje su značajno promenile njegov izgled. Oko obeliska se nalazila kružno oblikovana živa ograda i niski četinari pravilnog oblika. Uvedeni su i simetrični parteri sa egzotičnim biljakama, poput stabala banane, koja su bila veoma popularna u uređenju evropskih parkova u 19. veku.

Početkom 20. veka u Topčiderskom parku i dalje je prisutno geometrijsko rešenje u dizajnu prostora, a javljaju se i brojni novi sadržaji i namene na širem prostoru parka koji je tada proširen do Rakovičkog puta i železničke pruge.

Već 1920. godine izgled parka se bitno menja, sa primenom slobodnog stila oblikovanja prostora i nestajanjem geometrije. Pretpostavlja se da je do toga došlo zbog napuštanja klasičnog, francuskog i prihvatanja engleskog pejzažnog stila uređenja zelenih površina.

Danas se Topčiderski park prostire na više od 13 hektara, svega pet kilometara od centra grada i okružen je pošumljenim brdima Košutnjaka i rekom Topčiderkom. Zapušten i zaboravljen, daleko od nekadašnje slike raskošnog evropskog parka, ipak predstavlja veliku vrednost i neiskorišćeni potencijal Beograda.

Konak Kneza Miloša pretvoren je u Muzej Prvog i Drugog srpskog ustanka, a po svom značaju izdvajaju se i tri spomenika u parku: Žetelica – jedina parkovska skulptura iz 19. veka u Beogradu, Obelisk – autora Franca Lorana podignutog u čast povrtaka kneza Miloša na vlast 1859. godine i spomenik velikom nemačko-švajcarskom kriminologu, humanisti, publicisti, doktoru i prijatelju srpskog naroda iz Prvog svetskog rata, Dr Rudlofu Arčibladu Rajsu.

Kao prvi javni park u Beogradu i prostor koji je nekada upoređivan sa nekim od najlepših vrtova sveta, poput Šenbruna, Topčiderski park ima veliku kulturno-istorijsku vrednost. To je potvrđeno proglašenjem parka za Spomenik prirode 23. juna 2015. godine.

M.M.

Dnevno.rs