Tema: Stara srpska knjizevnost

STEFAN PRVOVENČANI, ŽIVOT I DJELO

Godine 1196. veliki srpski župan Stefan Nemanja na Blagovijesti se odrekao prijestola u korist svog srednjeg sina Stefana. Dobivši od pape Honorija III krunu 1216. i 1219. krunisanjem od strane prvog arhiepiskopa srpskog i njegovog brata sv. Save, Stefan Nemanjić je postao prvi srpski kralj. Od tada je srpska zemlja kraljevina i po blagoslovu vaseljenskog patrijarha Srpska crkva arhiepiskopija i nezavisna, autokefalna u odnosu na Grčku pravoslavnu crkvu.

Iako uloga začetnika osamostaljene srpske književnosti trinaestog vijeka pripada tvorcu i prvom arhiepiskopu samostalne Srpske crkve sv. Savi, Stefan Prvovjenčani je po mnogo čemu preteča u ovim književnim počecima. On je napisao prvo vizantijsko opširno žitije u staroj srpskoj književnosti, Žitije Svetog Simeona, i ostavio iza sebe napisana još dva srednjovjekovna djela — Mljetsku i Hilandarsku povelju.

Godine 1196. veliki srpski župan Stefan Nemanja na Blagovijesti se odrekao prijestola u korist svog srednjeg sina Stefana. Stariji sin Vukan dobio je na upravu Zetu sa Trebinjem, a najmlađi sin Rastko, poslije kratkotrajnog vladanja u Zahumlju, zamonašio se u manastiru sv. Pantelejmona na Svetoj gori i tamo ostao kao monah Sava. Stefan Nemanjić se ženio tri puta. Prvi put Evdokijom, kćerkom vizantijskog cara Alekseja III Anđela, potom nepoznatom majkom kraljevića Vladislava i Predislava i treći put Anom, unukom mletačkog dužda Enrika Dandola. Sukobljavao se sa bratom Vukanom skoro od samog početka svoje vladavine, da bi ga u zimu 1207, za vrijeme prenošenja moštiju njihovog oca iz Hilandara u Studenicu, s njim konačno izmirio sv. Sava.

Stefan Nemanjić je postao prvi srpski kralj dobivši od pape Honorija III krunu 1216, a 1219. ga je krunisao i prvi arhiepiskop srpski i brat mu Sava, te je zato nazvan Prvovjenčani. Od tada je srpska zemlja kraljevina i po blagoslovu vaseljenskog patrijarha Srpska crkva arhiepiskopija i nezavisna, autokefalna, u odnosu na Grčku pravoslavnu crkvu.

Na samrti je Stefana zamonašio njegov brat i on je umro kao monah Simeon 24. 9. 1228. godine.


IZGLED SRPSKOG VLADARA

Već od prvog srpskog kralja Stefana Prvovjenčanog može se na portretima vladara vidjeti kakva je bila kruna koju su nosili. To je zlatni obruč izgledom najbliži vizantijskom sevastokratorskom vijencu zvanom stematogorion, na čijem se prednjem dijelu nalazi pločica, a sa obruča se pored ušiju spušta po niska bisera. S vremenom su se krune mijenjale i presvlačile kapom od meke materije, na koju je stavljano drago kamenje, ili je preko obruča išao još jedan takav do sredine glave, takođe ukrašen dragim kamenom.

Odjeća kraljeva je bila šivena od skupocjenih materijala, svile i kadife, raskošno i prebogato ukrašavana draguljima, biserima, vezom sa raznim dezenima i šarama sa motivima životinja, biljaka i naročito često orlova. Uz kraljevsku haljinu — bagrenicu ili črlenicu — izgled kralja je krasio mač, potom tzv. žezlo, skiptar ili vladarski štap i jedan mali svitak, akokija, koja simbočično prikazuje vladara kao čuvara Božijeg zakona.


KNIŽEVNO DJELO STEFANA PRVOVENČANOG I ŽANR SREDNJOVJEKOVNIH POVELJA

Iza Stefana Prvovjenčanog od književnih djela ostala je Hilandarska povelja, Mljetska povelja i Žitije Sv. Simeona iz 1216. godine. Povelje su u srednjem vijeku obično bile darodavnice manastirima ili kome drugom, a nekad su bile i vid prepiske među vladarima. Status zasebnog književnog žanra u Srba one su dobile zahvaljujući tzv. arengama, njihovim uvodnim dijelovima karakterističnim samo za srpsku književnost. U arengama vladar uglavnom iznosi u jednom finom emotivnom tonu zašto hoće da nekom pokloni nešto i još eventualno ispovijeda čitaocima i slušaocima poneki segment iz svog ličnog života.

Stare srpske povelje, kao uostalom i gotovo cjelokupna književnost, počinju prepričavanjem, parafrazom starozavjetne Prve Mojsijeve knjige — Knjige Postanja. Taj karakteristični početak u srednjovjekovnoj književnosti zbog svoje česte upotrebe dobija status opšteg mjesta. Nabrajanjem stvari koje su se desile na samom početku istorije ovog svijeta i ljudkog roda, pisac uvodi čitaoca u jednu novu dimenziju biblijsko-hrišćanskog istorizma, koja je po svojoj suštini nadvremena. Prikazana stvarnost je tu šira od one u kojoj živi junak. Ona je počela davno prije njegovog rođenja, još u periodu nastanka svega postojećeg, a svoje razrješenje ima tek u budućnosti i Drugom dolasku Hristovom. Vrijeme je tako u književnom djelu prevaziđeno, što gotovo svim žanrovima srpske srednjovjekovne književnosti daje jedan vid otvorene forme. Nikad nije sve rečeno do kraja i sa svakim novim čitanjem i saživljavanjem čitaoca sa dramom junaka tekst uvijek dobija jednu novu svježinu ponovnog oživljavanja istina koje su svojim životom svjedočili srednjovjekovni junaci.


SLIKA SVETE GORE U HILANDARSKOJ POVELJI PRVOVENČANOG

Prvi dio Hilandarske povelje Prvovjenčanog ima jedan naročit dio, na kojem se vrlo dobro mogu izučiti elementi vizantijske estetike tog vremena u srpskoj interpretaciji. To je alegorija o dolasku sv. Simeona na Svetu goru preko slike jedne livade i na njoj drveta, ptice, lišća, cvjetova i plodova. Veli se tu za sv. Simeona kako ovaj mišlju bješe uznesen i željaše kao da stoji na visokom mjestu u proljećno vrijeme, u veselom danu, to jest sunčanom i ugleda izdaleka ravnu livadu, krasnu izgledom, lijepu stvorenjem, a usred nje stajaše drvo divno, okruglasto granama, gusto lišćem, preukrašeno cvjetovima i puno ploda, prijatan miris ispuštajući. A usred drveta ugnijezdila se bijaše ptica slatkoglasna, krotka u sjedenju, tiha u pjesmama, vesela u cvrkutanju, jasna u šaputanju, jedna od mudrih ptica ljubavi i slatko njegovo dijete, koje je nekada meni bilo vezom rođenja brat, zvani Sava monah...

Svi ovi elementi slike Sv. gore nalaze se i na jako stilizovanim opisima raja u minijaturnom slikarstvu. Poređenje sv. Save sa rajskom pticom još jače vezuje tekst povelje za srpsku umjetnost, i to direktno skulpturu rajske ptice na ulazu u Bogorodičinu crkvu studeničkog manastira.


ŽANR ŽITIJA U STAROJ SRPSKOJ KNJIŽEVNOSTI

Žitije je biografija ličnosti jednog svetitelja — vladara, podvižnika, mučenika, koja se prema pravoj istorijskoj biografiji odnosi otprilike kao ikona prema realističkom portretu. U pitanju je princip obrnute perspektive — ne gleda posmatrač ikonu, nego ikona gleda njega i u suštini ne čita žitije čitalac, nego zapravo ono čita njega kroz primjere iz svetiteljskog života.

Prva ranohrišćanska žitija su bila opširnije napisana svjedočanstva o ranim gonjenjima hrišćana. Bili su to tzv. martirijumi, ili, slovenski, mučenija. Temelje žitiju kao književnoj vrsti, dijelom po uzoru na antičku biografiju, dali su Kapadokijski oci iz 4. vijeka: sv. Grigorije Bogoslov, sv. Grigorije Niski i sv. Vasilije Veliki. Ovi svetitelji postali su vrlo značajni za istoriju Crkve i njihova djela su bila prevođena često kod Srba u srednjem vijeku. Oni su doprinijeli formiranju hrišćanske teologije na temelju grčke filozofije, prihvatajući ovu u perspektivi činjenice Božijeg natprirodnog otkrovenja.

Konačan oblik žanru žitija dao je sv. Atanasije Aleksandrijski sa Žitijem prepodobnog oca Antonija — osnivača prvih opštežiteljnih monaških zajednica u Egipatskoj pustinji. Ono se uzima kao primjer prvog pravog žitija koje, za razliku od ranijih, nije vezano strogo za mučeništvo. Dalje kroz srednji vijek ovaj se žanr u Vizantiji razvijao i upotpunjavao u zavisnosti od potreba vijekova koji su uslijedili. Njegova klasična verzija ima složenu kompozicionu šemu sa: funkcionalnim bogoslužbenim nazivom, potom retorskim uvodom, biografskim sižeom svetitelja, njegove pouke na samrti i smrti, čuda poslije smrti, pohvale i zaključka – poređenja svetoga sa starozavjetnim ili novozavjetnim precima. Srednjovjekovna žitija su ponekad bila ukrašena minijaturama, a nekad su ona sama služila kao inspiracija za ikonopis.

Prva žitija na tek stvorenom slovenskom jeziku su Žitije Sv. Kirila i Žitije Sv. Metodija, tzv. Panonske legende. Prvo srpsko žitije je Žitije Svetog Simeona od Svetog Save, koji i ima ulogu začetnika osamostaljene srpske književnosti trinaestog vijeka. Međutim, prvo pravo žitije u Srba, pisano po svim zakonitostima vizantijske retorike, jeste takođe Žitije Svetog Simeona, ali iz korpusa književnog rada prvog srpskog kralja Stefana Prvovjenčanog.

KNJIŽEVNI RAD SVETOG SAVE


Mnoga su i velika djela svetog Save na uređenju duhovnog i svjetovnog života u Srbiji trinaestog vijeka. Između ostalog, borio se protiv bogumila i za održavanje izvornosti pravoslavne vjere, uzdigao je Srpsku crkvu na nivo arhiepiskopije i postao prvi njen arhiepiskop. Kako je govorio vladika Nikolaj Velimirović, on nije mnogo pisao, ali je svako srpsko dijete jedna njegova knjiga.

U cjelokupnom svom književnom djelu on je nedvosmisleno pokazao trajno opredjeljenje svoje i svoga naroda za neprolazne vrijednosti hrišćanske Vizantije, sadržane u životu po istini pravoslavne vjere.

Začetnik originalne književnosti u Srba jeste Sveti Sava, najmlađe dijete velikog župana Stefana Nemanje, brat prvog kralja srpskog Stefana Prvovjenčanog i duhovni otac srpske nacije. Kao sedamnaestogodišnje dijete pobjegao je od kuće na Svetu goru, vođen višim prizvanjem i u potrazi za novim životom, sljedujući Gospodnje riječi: Ako hoće ko za mnom da ide, neka se odrekne sebe, i uzme krst svoj i za mnom krene. Prvo je otišao u ruski manastir sv. Pantelejmona, a monaški zavjet poslušnosti, siromaštva i djevstvenosti položio je u grčkom manastiru Vatoped. Princ Rastko, koji je u silnim raskošima odrastao i njima od mladosti bio okružen, postao je besrebrenik i sirotan, črnorizac Sava. Kao što Rastku i samo ime govori, u svakom je dobru uzrastao i razgranao mnogoplodne grane svoga duhovnog podviga ostavivši ih u zrenju domovini svojoj do današnjeg dana. Sa ocem Stefanom Nemanjom, u monaštvu nazvanim Simeonom, podigao je prvi i jedini srpski manastir na Svetoj gori — Hilandar. Stoji u Žitiju svetog Save zabilježeno: I složiv zajedno do četrnaest manastira, nazva ga Hilandar; i ukrasiše ga oba bogoljupca svakim potrebama i priložiše od svoje zemlje metohije toliko dovoljno da je dvema stotinama črnaca dovoljno svega do volje. A blagovernom sinu njegovu, koji je do tada vladao na prestolu Svetog Simenona, velikom županu kir Stefanu, njemu predadoše manastir Svete Bogorodice Hilandarske i deci njegovoj posle njega.

Nema od tada dana da se u Hilandaru nije služila liturgija. Jedino ovdje se na mom jeziku moli bez zastanka i osam vijekova posti bez prestanka, veli veliki pjesnik sadašnjice Matija Bećković. Mnoga su i velika djela svetog Save na uređenju duhovnog i svjetovnog života u Srbiji trinaestog vijeka. Između ostalog, borio se protiv bogumila i za održavanje izvornosti pravoslavne vjere, uzdigao je Srpsku crkvu na nivo arhiepiskopije i postao prvi njen arhiepiskop. Kako je govorio vladika Nikolaj Velimirović, on nije mnogo pisao, ali je svako srpsko dijete jedna njegova knjiga.


KAREJSKI I HILANDARSKI TIPIK

Prvi književni radovi svetog Save posvećeni su sastavljanju tipika, zbornika u kojima se izlaže redoslijed i način vršenja crkvenih službi. Kareja je danas administrativno sjedište Svete gore i u njoj se još uvijek nalazi isposnica koju je sveti Sava osnovao. U isposnicama se obično podvizava samo jedan monah, ali je po svom tipiku Karejska isposnica predviđena za boravak dva ili čak tri monaha. Tipik koji je za nju sastavio sveti Sava jako je strog i podrazumijeva gotovo neprekidan post i molitvu, kao i to da se u toku jednog bogoslužbenog dana pročita cijeli Psaltir. Psalmi starozavjetnog cara Davida ili Psaltir jeste ključna molitvena literatura monaha i revnosnijih hrišćana i zato nije čudo što će tekstovi stare srpske književnosti u velikoj mjeri nastajati pod uticajem psalamske inspiracije. Pored Karejske isposnice, Srbi su imali i isposnice u Srbiji — Dečansku, Studeničku, Pećku i druge, koje su, iako po svojoj suštini usamljeničke kelije, često postajale žarišta književnog rada.

Hilandarski tipik sadrži propise za duhovni život u tzv. opštežiću — životu u manastirskoj zajednici sa većim brojem drugih kaluđera i igumanom kao glavom te duhovne porodice. Zajednica funkcioniše na principu slobodne jevanđelske ljubavi iz koje proizilazi dobrovoljno odricanje od sopstvene volje i prohtjeva, bezuslovna poslušnost igumanu i neposjedovanje lične svojine. Jevanđelski duh ljubavi i pomoći podrazumijevao je i pomaganje bolesnima, što je u Hilandaru kao i u nekim manastirima u Srbiji dovelo do osnivanja prvih pravih bolnica. Sa manjim prilagođavanjima sveti Sava je 1208. isti tipik kao za Hilandar propisao i manastiru Studenici.


ŽITIJE SVETOG SIMEONA

U uvodu Studeničkog tipika iz 1208. godine nalazi se prvo žitije u istoriji srpske književnosti — Žitije Svetog Simeona od Svetog Save. Ono je na velika vrata uvelo žitije kao tradicionalni žanr vitantijske retorike u srpsku književnost, ali je, iako značajno po formi, mnogo značajnije po svojoj sadržini. To je, naime, svjedočanstvo o životnom podvigu jednog gorostasa među vladarima, smirenoumnika među monaškom bratijom i oca životopisca koji sve to bilježi. Zasvagda je srpskoj pastvi ostavljeno da čuje riječi koje je na odru izgovorio njen prvi veliki duhovni i svjetovni pastir: Čuvaj, sine, zakon oca tvojega, ne odbacuj pouke matere svoje. Jer je blažen muž koji posluša mene i čovek koji zakone moje sačuva. Ne pomešaj se sa bezumnim, traži premudrosti, da poživiš. Ispravi znanja na razum, jer onaj koji kori zle, navući će se na mržnju, a onaj koji izobličava nečastivoga, poreći će sebe. Ne izobličavaj zle, da te ne omrznu. Izobličuj premudroga i zavoleće te... Početak je premudrosti strah Gospodnji, a i znanje svetih stvari je razum, a razumevati zakon pomisao je blaga. Jer ovakvim vladanjem mnogo ćete poživeti i pridodaće ti se godine životu...

SLUŽBA SVETOM SIMEONU KAO ŽANR CRKVENOG PJESNIŠTVA

Služba svetom Simeonu je u potpunosti nastala po uzoru na složeni žanr vizantijske službe, tzv. akolutije. Osnovni cilj nastanka tog žanra je proslavljenje svetitelja u sklopu jutarnjih ili večernjih bogosluženja. Službu sačinjava više različitih pjesničkih vrsta – tropari, kondaci, kanon, ikosi, irmosi, sedilani — sastavljenih u jednu cjelinu. Ona je jedan od hibridnih i osnovnih žanrova srednjovjekovne poezije. Srednjovjekovna poezija je uglavnom bila crkvena, što znači da je bila pjevana, a ne čitana, i da bez te svoje zvukovne dimenzije nije postojala u punoći. Psaltir i molitve su čitani, Jevanđelja i dijelovi iz Apostolskih poslanica recitovani — otpjevavani, a kanoni, službe i druge forme crkvenog pjesništva pojani. Pjesnik ne bira melodiju, jer već ima jednu od osam utvrđenih melodijskih formula, glasova u koje se tekst treba uklopiti. U okviru melodijske cjeline jednog glasa uklapa se jedna misaona cjelina pjesme i povezivanjem tih odsjeka dobija se jedan zaokružen oblik — tropar, irmos, ikos i slično. Melodije su preuzete iz vizantijskih kanona i bilježene su na jedan specifičan način — u tzv. neumama, koje će docnije da smijene notni zapisi. Ovakav način glasovne podrške tekstovima molitava poznat je kao vizantijsko pojanje i danas se, osim u grčkim manastirima, njeguje i u srpskim manastirima: Hilandaru, Kovilju, manastiru svetog Prohora Pčinjskog i Dečanima na Kosovu.


ŽIČKA BESJEDA SVETOG SAVE O PRAVOJ VJERI

Na Spasovdanskom saboru u Žiči 1221. godine sveti Sava je izgovorio svoju poznatu besjedu O pravoj vjeri. Sačuvana je u djelu njegovog životopisca Domentijana i kasnije kod Teodosija, sa naslovom: O obnovljenju svete istinite vere preosvećenim kir Savom i o proklinjanju bezbožnih jeretika. Udio Domentijanov u davanju konačne forme tekstu nije zanemarljiv, ali o njoj se ipak govori kao o autentičnoj omiliji prvog arhiepiskopa srpskog.

Kao što joj sam naziv kazuje, ona je sastavljena od pouka za narod dogmatskog tipa — poučavanja kako da pravilno ispovijedaju pravoslavnu vjeru i u razobličavanju onih koji to ne čine, tada konkretno bogumilske jeresi u Srbiji. Sveti Sava se obraća narodu sa braćo i čeda ljubljena, i toplo i strogo, s odgovornom ljubavlju duhovnog pastira čija je sudbina potpuno sljubljena sa sudbinom povjerene mu pastve: Jer duhovna nauka nije igra, niti reči bezumlja misli ljudskih, nego je to propovedana sveta vera Božija na kojoj su osnovani sveti činovi. Ali nije dovoljno samo vjerovati, nego i tvoriti djela vjere: Gledajući na besmrtni dar Hristov, tvorite svagda besmrtna dela u Hristu: veru čistu i molitvu čestu, imajući prema Njemu ljubav i nadu, i savest čistu pred Bogom i ljudima...

Srazmjerno je velika ova besjeda i svjedočanstvo je visokog dometa bogoslovske misli u sv. Save, kao i duhovnih temelja na kojima je od srednjeg vijeka građena nervatura srpskog naciona. Još su dvije kraće besjede svetog Save sačuvane u djelu njegovih životopisaca, i to obje iz manastirta Studenica.

Kako u Žičkoj i Studeničkim besjedama, tako i u cjelokupnom svom književnom djelu, on je nedvosmisleno pokazao trajno opredjeljenje svoje i svoga naroda za neprolazne vrijednosti hrišćanske Vizantije, sadržane u životu po istini pravoslavne vjere.

PREVODNA KNJIŽEVNOST SRPSKOG SREDNJEG VIJEKA


Ključna djela prevodne književnosti srpskog srednjeg vijeka vezana su za bogoslužbeni ritam Pravoslavne crkve. Još su radom braće Ćirila i Metodija i njihovih učenika u 9. vijeku prevedena sva jevanđelja i osnovni tekstovi potrebni za bogosluženje, a kasnije će se sa usavršavanjem organizacije bogosluženja prevoditi sve više tekstova ovoga tipa. Osim bogoslužbene literature, prevode se vrlo mnogo i spisi svetih otaca Crkve, koji su temelji kako vizantijske, tako i srpske teologije i filozofije. U izvjesnoj mjeri je bila zastupljena i drevna antička književnost, a uz liturgijsku, duhovnu književnost, postojale su i knjige manje ili više svjetovnog karaktera i činile popularno štivo srpskog srednjovjekovlja

U korpus srpske književnosti srednjeg vijeka, pored one nastale kao produkt originalnog narodnog stvaralaštva, spadala je i sva književnost prevoda. Prve riječi prevedene na novoformirani slovenski jezik u 9. vijeku bile su one koje stoje na početku Jevanđelja po Jovanu: Iskoni bje slovo. U tom periodu su radom braće Ćirila i Metodija prevedena sva jevanđelja i osnovni tekstovi potrebni za uređenje bogosluženja Pravoslavne crkve — prije svega, Liturgija svetog Jovana Zlatoustog, apostoli, Psaltir i neki dijelovi Starog zavjeta. Kasnije će sa usavršavanjem organizacije bogosluženja da se prevodi sve više tekstova ovoga tipa, naročito iz korpusa crkvenog pjesništva: trebnici, služabnici, oktoisi i slično. Pored ove bogoslužbene literature, prevode se mnogo i spisi svetih otaca Crkve, temelji kako vizantijske, tako i srpske teologije i filosofije. U izvjesnoj mjeri je bila zastupljena i drevna antička književnost, naročito popularisana u tzv. Pčelama — srednjovjekovnim zbornicima mudrih izreka. Veliki dio u Pčelama zauzimaju misli antičkih filozofa, a zanimljivo je da su njihove izreke često bile bliske sa srpskim narodnim poslovicama, pored čisto jevanđeljskih inspiracija narodoumlja.

Uz liturgijsku, duhovnu književnost, u razdoblju od 13, 14 i 15. vijeka postojale su i knjige koje su činile korpus beletristike, popularnog štiva srpskog srednjovjekovlja. One su prevođene sa latinskog, grčkog ili italijanskog jezika i bile knjige manje ili više svjetovnog karaktera u formi dužih pripovjedaka ili čak romana.


BELETRISTIČKA KNJIŽEVNOST

Mnoštvo prevoda popularne literature srednjovjekovne Evrope u srpskoj književnosti svjedoči o tijesnim kulturnim vezama srpskih zemalja sa Vizantijom, preko nje sa Palestinom i Bliskim istokom, a preko Primorja i Dubrovnika i sa zapadnom Evropom. Sa prevođenjem i preradom poznoantičkih djela i djela evropske i svjetske književnosti krenulo se još od 13. vijeka, a nešto intenzivnije u 14. i 15. vijeku. Tematika je bila raznolika — to su prepričane ili adaptirane teme iz Starog zavjeta, ili su varijante drevnih antičkih saga, te hrišćanske prerade indijskih i drugih istočnjačkih legendi.

Roman o Troji, recimo, zapadnoevropska je prerada Trojanskog rata prema Ovidiju, a ne prema Homerovoj Ilijadi, i zasigurno se zna da je preuzeta iz Italije posredstvom Dubrovnika. Starozavjetnog porijekla su prevodi Pripovijetke o Aseneti i priče O premudrom Solomonu i ženi njegovoj, a starojevrejskog priče O Akiru premudrome, O caru Asi i Dvanaest snova cara Šakiša. Još u 7. vijeku je Pančatantra, drevna indijska legenda o Budi, kraljeviću Gautami, dobila svoju hrišćansko-vizantijsku preradu, a docnije postala i u Srba česta lektira monaha i svetovnjaka.

U 14. vijeku nastaje i prevod Fiziologa, zanimljivog i poučnog spisa kasnoantičke književnosti iz 2. vijeka. U njemu se preko priča o životinjama, biljkama i kamenju govori o čovjeku i nekim njegovim osobinama na alegorijski način. Tako., npr. u Slovu o djetliću stoji: Ova ptica je mnogo šarena, jer se kreće po drveću i kljunom svojim udara, a uhom osluškuje. Pa ako bude drvo trulo i šuplje, ulazi u njega i ugnijezdi se. Ako li drvo ne bude trulo, ubrzo odlijeće od njega.

Pomisli i ti, čovječe, da đavo dolazi na tebe sa svakom nečistoćom i udara u tebe, a uhom oslučkuje. Pa ako budeš srčan u vjeri, pobjeći će uskoro od tebe. Ako li budeš truo i šupalj u vjeri, ući će u tebe i nastaniće se.


SVETOOTAČKA LITERATURA

Iako je u srpskoj kulturi srednjeg vijeka bila živa prevodilačka djelatnost vezana za štiva prevashodno zabavnog i didaktičkog karaktera, osnovnu lektiru su ipak činili spisi svetih otaca Crkve. Počevši od ranog hrišćanskog perioda, oni su nastajali kroz dugi niz vijekova i sobom gradili i sistematizovali pravoslavno bogoslovlje — teologiju i mudroljublje — filozofiju. Sam teološki nauk nije nastajao kao izraz nečije potrebe za visokoumljem, nego onda kada je istina vjere bivala ugrožena jeretičkim opankavanjima. Pored usko teološkog štiva, prevođene su i knjige koje su po promislu Božijem svetitelji sastavljali na dušekorist ostalih hrišćana.

Jedan od ključnih i u originalnoj srpskoj književnosti, počevši još od djela svetog Save, najčešće citiranih svetootačkih spisa jeste Ljestvica svetog Jovana Ljestvičnika. To je bukvar monaštva, u kome je izloženo učenje o podvigu potrebnom čovječijoj duši da bi ona duhovno sazrela i stasala. Kao što je tijelu čovječijem potrebno oko trideset godina za puno sazrijevanje, tako i duša treba da prođe kroz trideset nivoa duhovnog rasta.

Iz svetootačkih spisa se često učilo i prirodi svijeta u cjelini, ne samo duhovnoj nego i fizičkoj. Poznati su bili tzv. Šestodnevi, tumačenja otaca o prvih šest dana stvaranja svijeta, od kojih je bio najrasprostranjeniji onaj koji je priredio Jovan Egzarh, ali i Šestodnev sv. Jovana Zlatoustog.

Žanr besjede ili omilije takođe je omiljen. Do dana današnjeg su poznate i rado čitane besjede sv. Jovana Zlatoustog, sv. Grigorija Bogoslova, Vasilija Velikog i drugih. Prevode se i tumačenja Jevanđelja, starozavjetne Knjige o Jovu, Pjesme nad pjesmama i drugih biblijskih tekstova.

Vrlo je značajan prevod bogoslovskog djela Pseudo-Dionisija Aeropagita iz 5. vijeka, na kojem počiva bezmalo sva vizantijska teologija. Njega je za vrijeme prvih srpskih obračuna s Turcima načinio u 14. vijeku inok Isaija i ostavio dramatičan zapis o smutnim vremenima srpske istorije poslije Maričke bitke.


DJELO PSEUDO-DIONISIJA AEROPAGITA U STAROJ SRPSKOJ KNJIŽEVNOSTI

O vremenu življenja i autentičnosti pojave Dionisija Aeropagita ima različitih tumačenja, zbog čega se ovaj filozof češće susreće pod nazivom Pseudo-Dionisije. Najverovatnije da je on živio u periodu kraja 5. vijeka, jer su njegovi spisi, tzv. Aeropagitike, bile u upotrebi već u 6. vijeku. Aeropagitike su bile sastavljene iz više spisa: O nebeskoj hijerarhiji, O crkvenoj hijerarhiji, O imenima Božijim, Mistička teologija, Pisma na dogmatske teme. Dvije osnovne teme koje se u Aeropagitikama izdvajaju jesu različiti putevi bogopoznanja: katafatičkog i apofatičkog. Apofatičko bogoslovlje govori o tome kako je Bog iznad svakog pojma, imena i izricanja, te kako On nije i ne može biti predmet saznanja, nego je iznad svega postojećeg i nepostojećeg. Katafatičko pak bogoslovlje govori da, iako je Božija suština nedostupna ljudskom saznanju, Bog se ipak otkriva stvorenom svijetu preko svojih sila i energija. Upravo ovakav način poimanja teologije pravoslavnu, istočnu, bogoslovsku misao izdvojiće od zapadne, rimokatoličke teologije. Iznoseći filozofsku koncepciju da je čovjeku potrebno isključivo racionalno razjašnjenje Božije egzistencije, Toma Akvinski, rimokatolički teolog iz 13. vijeka, tzv. zapadnu sholastiku definitivno će okrenuti od grčko-vizantijske, pravoslavne, teologije i okrenuti je u pravcu nastupajućeg filozofskog racionalizma.

Jedan od najboljih prevoda djela O mističkoj teologiji Pseudo-Dionisija je prevod na srpski jezik, koji je 1371. načinio ugledni srpski duhovnik i hilandarski sabrat, inok Isaija. Po svom svjedočenju, koje je ostavio u zapisu na kraju prevoda, taj posao započeo je u dobra vremena, a okončao u najgora od svih zlih vremena, koja su došla poslije Maričke bitke. I osta zemlja bez svih dobara pusta: i od ljudi i stoke i drugih plodova, veli on na jednom mjestu. Jer ne beše ni kneza ni vođe, ni nastavnika u narodu, ni izbavioca, ni spasioca, nego se sve ispuni strahom izmailjćanskim, i srca hrabra junačkih muževa u ženska srca najslabija pretvoriše se... I zaista živi tada zavideše mrtvima.

KNIŽEVNO DJELO TEODOSIJA HILANDARCA


U istoriji srpske književnosti periodu koji stoji na međi trinaestog i četrnaestog vijeka pripada književno djelo Teodosija, jeromonaha nazvanog Hilandarcem. O njegovom životu ne zna se mnogo, osim da je sigurno bio srpskog porijekla, a, po nekim naznakama koje je ostavio u svom djelu, sluti se da je bio seljački sin. Godina rođenja je takođe nepoznata, a upokojio se vjerovatno oko 1328. godine.

Za sobom je ostavio ogromno književno djelo žitijnog i himnografskog karaktera, uglavnom vezano za kult svetog Simeona i svetog Save. Bio je i hagiograf jedne nove i neobične svetačke ličnosti isposnika i pustinožitelja Petra Koriškog, čiji se kult formirao na jugu srpske zemlje i kome je Teodosije sastavio žitije i službu.

Međa trinaestog i četrnaestog vijeka u kulturnoj istoriji Srba je doba čvrstog povezivanja srpskog naroda sa pravoslavnom vizantijskom civilizacijom, doba uspona u kulturi i umjetnosti, svestranog razvoja liturgijskog života i sabranja sve više monaštva u sve brojnijim manastirima po Srbiji. Ono što je oduvijek bila srž hrišćanskog života, tada je neskriveno postojalo kao realnost i svakodnevica srednjovjekovnog čovjeka — kako raba i sužnja, tako vlastelina i kralja. Bilo je to življenje u Crkvi i kroz liturgiju, koje je podrazumijevalo da i sav ostali “vanliturgijski” život čovjeka bude projekcija onoga što se u liturgiji doživjelo, osjetilo i predokušalo.

Tom periodu pripada književno djelo Teodosija, jeromonaha nazvanog Hilandarcem. O njegovom životu ne zna se mnogo. Postoje pretpostavke da je on onaj isti Teodor Gramatik koji prepisuje Šestodnev na nekom hilandarskom imanju 1263. i koji je na njemu po završetku posla ostavio zanimljiv zapis. Vjerovatnije je, međutim, da je on jedan ugledni hilandarski jeromonah i starac koji se pod svojim imenom pominje u raznim spisima iz prvih decenija 14. vijeka. Zna se da je bio sigurno srpskog porijekla, a, po nekim naznakama koje je ostavio u svom djelu, sluti se da je bio seljački sin. Upokojio se oko 1328. godine.

Teodosije je za sobom ostavio ogromno književno djelo, žitijskog ali i himnografskog karaktera. Tu su Žitija Svetog Save i Svetog Petra Koriškog, potom Službe Sv. Simeonu, Sv. Savi i Sv. Petru Koriškom, te Pohvala Sv. Simeonu i Sv. Savi i Zajednički kanon Hristu, Simeonu i Savi.


ŽITIJE SVETOG SAVE

U siromaštvu svoga znanja, iz ubogog doma uma mojega nemajući ništa da iznesem na trpezu doličnu vašeg dostojanstva, punu riječi anđelske hrane, vas, prave sluge bogatog vladike i Boga, o oci, podstičem da se molite reč što znanjem teče i jezik iz neoskudnih njegovih riznica da mi da, a pre svega zraku svetlosti, kojom bismo, mrak duše i uma očistivši u sebi, mogli bodro iskazati dobrodetelji života sveblaženog Save, koji je sada ponovo zasijao u našem rodu.

Ovako počinje Teodosijevo Žitije Svetog Save, napisano po nalogu sveštenog bratstva manastira Hilandar i poslije Domentijanovog drugo po veličini tog tipa. Teodosije nije poznavao sv. Savu i žitije je sastavio po Domentijanovom kazivanju i živoj tradiciji narodnog pamćenja i sjećanja na velikog prosvjetitelja srpskog. Uvod je nastao po uzoru na uvod u Žitije Sv. Save Jerusalimskog iz 6.vijeka, te je zato tu i stilski izraz širok, razgranat i bogat, dok je ostali dio hagiografije uglavnom pisan uprošćenim stilom.

Kada se u literaturi govori o Teodosijevom žitiju, veli se da je primjer za srednjovjekovni realizam, a ponegdje se naziva i prvim srpskim romanom. Jezik mu je jasan, stil jednostavan i sažet, usredsređen na izlaganje događaja, bez mnogo glorifikacijskih poređenja, dugih monologa i svečanih propovijedi. Česti su i narodni izrazi tipa: Kako je govorio, tako je tvorio, ili Al' što bi bi i dobro bi jer od Boga bi. Pored opisa pustinjačkog života sv. Save na Svetoj gori, njegovih putovanja, pastirskog obdjelavanja i duhovnog rukovođenja pastvom u Srbiji, dosta prostora posvećeno je i životu svetog Simeona. Zato bi se moglo i tvrditi da su ovdje objedinjena dva žitija u jednom.


TEODOSIJEVA SLUŽBA I POHVALA SV. SAVI I SV. SIMEONU

Pjesnička djela posvećena svetom Simeonu i svetom Savi spadaju u srednjovjekovni široko rasprostranjeni žanr službe. Služba je u srpskom miljeu svoje sadržajne i jezičke korijene vukla duboko iz uzora vizantijske službe. To je složen književni žanr stvaran tokom dosta dugog vremena odabirom tekstova i kumulacijom oko liturgijskog jezgra, tekstova Starog i Novog zavjeta, naročito Davidovih psalama. U svojoj osnovnoj strukturi služba će se uobličiti u 8. vijeku zaslugom sv. Jovana Damaskina. Sv. Jovan Damaskin je poznat po tome što je njemu odsječenu ruku izliječila Bogorodica dok joj se molio pred ikonom, pa ju je on kasnije okovao u zlato i doslikao treću ruku. Tu ikonu će u trinaestom vijeku sv. Sava da donese iz Jerusalima na Svetu goru i danas je ona hilandarska "igumanija".

S liturgijskog, bogoslužbenog aspekta, služba predstavlja jednu dinamičku cjelinu sa promjenjivim i nepromjenjivim dijelovima, uklopljenu u dnevni, godišnji i vaskršnji ritam bogosluženja Pravoslavne crkve.

Na ovoj tradiciji sastavlja i Teodosije svoje službe. Karakteriše ih uobičajena pjesnička inspiracija, jezik simbola i metafora i pohvalno-radosna intoniranost: Ujedinjenu zemlju srca ljudi svojih / rečima tvojim obdelavši / večnocvateće plodove blagočašća / u njemu jesi odgajio Bogu / i čistotom življenja svojega / razumne ukrasio jesi / i na revnost pokrenuo jesi sobom / anđelskom inočkom življenju / da prezru vremeno ukazao im jesi / božastvena cevnice / bodro oko / pastira pastiru / Savo blaženi inoče i svešteni / primi nas, hvalioce ti / Hristu moli se za duše naše.

Žanr pohvale je takođe stari vizantijski književni žanr, vezan uglavnom za određenu ličnost koja se proslavlja u samostalnom tekstu pohvale, ili u sklopu nekog drugog žanra. Pohvala Svetom Simeonu i Svetom Savi prva je poznata samostalna pohvala u srpskoj književnosti. Ima trodijelnu kompoziciju koja u završnom dijelu sadrži čisto hvaljenje svetih u stihovima, gdje su česta ponavljanja uzvične rečenice i radosne zapovijesti: Raduj se! Ovaj uzvik i usklik ima duboko biblijsko utemeljenje. To je pozdrav kojim je Bogorodicu pozdravio anđeo Gavrilo blagovijesteći joj začeće Spasitelja i koji od tada ne prestaje da odzvanja u tekstovima i srcima vjernih.


ŽITIJE I SLUŽBA SV. PETRA KORIŠKOG

Oko 1310. godine Teodosije sastavlja Žitije Sv. Petra Koriškog, srpskog pustinjaka koji se podvizavao u okolini Prizrena u drugoj polovini trinaestog vijeka. Tematska osnova je kazivanje Petrovih učenika i živa narodna tradicija, sa kojim se Teodosije susreo nakon što je došao sa Svete gore, obišao mjesta gdje se svetitelj podvizavao i poklonio se njegovim netruležnim moštima.

Žitije prati život sv. Petra od djetinjstva. Može se napraviti paralela sa mladićkim životom sv. Save, jer Petar, kao i Sava, izbjegava društvo veselih vršnjaka i izjavljuje da on sa njima u tim stvarima neće drugovati. Još od tad je imao tu ljubav i monašku čežnju za isposničkim životom i, kao što se pokazalo, snagu za suočavanje sa istinom o sopstvenom biću. Poslije smrti roditelja jedno vrijeme je živio sa sestrom; onda je i nju napustio i otišao pustinjoljubivim putem. Poprište zbivanja žitija je isposnica u okolini Prizrena, a cijela radnja je drama duhovne borbe Petra sa realno prisutnim nevidljivim protivnikom. To su afekti, strasti duše, sklonost ka tjelesnom uživanju, talog loših i duboko ukorijenjenih navika, slojevi nesvjesnog koji smućuju, zadovoljstvo u pukom zadovoljavanju sopstvenih potreba, đavo.

Trebalo je odbaciti sa lica duše "personu", shvatiti da je ona naše lažno lice koje nam je, istina potrebno u svakodnevnom životu, ali za koje moramo znati da to nismo mi, rekao je Vladeta Jerotić u svojoj studiji o žitiju ovog svetitelja.

Oružje za ovu nevidljivu borbu bila je ljubav Božija i Petrova, njegovo smirenje, trpljenje, čelična volja i istrajnost. Teodosije u službi veli: Žudnjom i ljubavlju za Gospodom svojim / od ljudskog sažiteljatva udaljiv se / do neprohodnog mesta stigao jesi, / te u peštere i raspuklo kamenje naseliv se, / sam kao ptica poživeo jesi / u Gospoda gledajući, / njegova ispunjavajući naređenja, / od njega i blagodat primiv, prepodobni, / da isceljuješ bolesti / i duhove da odgoniš, / zato i sada vapijemo ti, / oče, preblaženi Petre, / moli Hrista Boga / da grehova proštenje podari / s ljubavlju poštovateljima svetoga imena tvog.

KNJIŽEVNA I DRUGA ZBIVANJA U SRBIJI DRUGE POLOVINE TRINAESTOG VIJEKA


U periodu 1243—1276. Srbijom vlada Stefan Uroš I, sin Stefana Prvovjenčanog i sinovac svetog Save. Po njegovom dolasku na vlast na Balkanskom poluostrvu desile su se značajne političke promjene u odnosu na stanje koje je postojalo u prethodnim godinama, kada su vladala njegova braća Vladislav i Radoslav.

Oko 1245. kralj Uroš oženio se Jelenom, rođakom Karla I, kralja Sicilije i Napulja. O krasnoj ličnosti Jelene Anžujske najviše svjedočanstava ostavio je arhiepiskop Danilo II u poznatom zborniku Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih iz 14. vijeka: Oštra rečju, a blaga po naravi, neporočna životom, a u zapovedanju krotka da obrati dobrorazumnim rečima, da teši nelicemerno i bezbolno... Bila je ukrašena svakom vrlinom... Velikoga i maloga, bogata i ništa, pravednika i grešnika, bolna i zdrava — svakoga od njih jednako je poštovala i svakome je dužnu čast odavala

U prvoj polovini trinaestog vijeka u Srbiji, Raškoj, ili Serviji po vizantijski, desile su se ključne stvari za kulturnu, duhovnu i političku istoriju srpskog naroda. Krunisan je prvi srpski kralj, srpska crkva postala je arhiepiskopija i počelo se sa organizacijom crkvenog i narodnog života. Formiran je i aristokratski sloj ljudi — vladara, vlastele, književnika i umjetnika, koji su bili plemstvo ne samo po rođenju i nasljedstvu nego su bili i plemići duha, narodne vođe i prosvjetitelji.

Službe svetom Simeonu i svetom Savi, kao i žitija ove dvojice svetih Nemanjića, nastalih u ovom periodu, postaju temelji srpske književnosti narednih vijekova. Postaju to zato što će žanrovi službe i žitija u kojima su ponikli biti kasnije formalna okosnica čitave književnosti, ali i zato što oblikovanjem ovih žanrova nastaje i glavni tematski tok srpske literature srednjeg vijeka. Taj tok će biti upravo otačastveni, vezan za duhovnu i istorijsku tradiciju Srba preko svetorodne loze Nemanjića, kao i žitija srpskih podvižnika, pustinjaka i mučenika.

U periodu 1243—1276, nakon uspostavljanja stabilnih političkih i crkvenih temelja novoformiranoj srpskoj kraljevini, Srbijom vlada Stefan Uroš I, sin Stefana Prvovjenčanog i sinovac svetog Save. Po njegovom dolasku na vlast na Balkanskom poluostrvu desile su se značajne političke promjene, u odnosu na stanje koje je postojalo u prethodnim godinama vladavine njegove braće Vladislava i Radoslava.


KRALJ STEFAN UROŠ

Za vrijeme vladavine kralja Uroša I Srbi se manje nego u prethodnim decenijama i vijekovima sukobljavaju sa Vizantijskim carstvom, ali su zato učestaliji sukobi sa Dubrovačkom republikom. Kralj Uroš je podržavao Barsku biskupiju želeći da rimokatolička crkva u Srbiji bude pod njegovim neposrednim nadzorom, dok su se Dubrovčani tome suprotstavljali. S proljeća 1247. godine, kada je u Bar došao iz Dubrovnika sveštenik Matej da Barsku biskupiju potčini Dubrovniku, desio se jedinstven slučaj u istoriji rimokatoličke crkve. Naime, dolazak dubrovačkog izaslanika je kod barskog nadbiskupa, kao i kod rimokatoličkog puka, izazvao velike proteste. Ostalo je zabilježeno da su oni uzvikivali: Šta se nas tiče papa! Naš papa je gospodin naš kralj Uroš. Nikad prije niti poslije toga nije se desilo da jedna rimokatolička opština pretpostavi jednog kralja, za njih šizmatika, svom vrhovnom crkvenom poglavaru.

Uroša je na prijestolu smijenio njegov sin Dragutin u jesen 1276. godine, poslije čega se on povukao u Zahumlje, gdje se uskoro i zamonašio. Umro je 1280. i sahranjen je u svojoj zadužbini Sopoćanima.

Za vrijeme kralja Uroša krenulo se sa eksploatacijom rudnika u Srbiji. Iz Erdelja su dovedeni rudari Sasi, koji su u Brskovu imali svoju autonomnu opštinu, svoj sud i svoje rimokatoličke sveštenike. Rudarstvo je postala glavna privredna grana u državi, s tim da ima dokaza da su se rude vadile u srpskim zemljama još od rimskih vremena. Srpski izraz za rudara bio je rupnik ili srebrodelac, za rudarska okna rupe ili štolne, a mjesta gdje su se topile rude zvala su se kola. Razvoj rudarstva stvorio je i domaću monetu. Najpoznatiji su bili tzv. krstasti groševi, na kojima su bili prikazivani kralj na prijestolu, kralj na konju, sv. Trifun, potom scena kako sv. Stefan daje srpskom kralju zastavu, i drugo. Novčana jedinica bila je perper, ali nje nije bilo u opticaju. To je bila samo računska jedinica, a u opticaju su bili groš i dinar.


JELENA ANŽUJSKA, ŽENA KRALJA UROŠA I

Oko 1245. kralj Uroš oženio se Jelenom, rođakom Karla I, kralja Sicilije i Napulja. O krasnoj ličnosti Jelene Anžujske najviše svjedočanstava ostavio je arhiepiskop Danilo II u poznatom zborniku Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih iz 14. vijeka: Oštra rečju, a blaga po naravi, neporočna životom, a u zapovedanju krotka da obrati dobrorazumnim rečima, da teši nelicemerno i bezbolno... Bila je ukrašena svakom vrlinom... Bila je gotova da odgovori svakom ko je pita. Njena reč bila je rastvorena solju i ne nađe se u njoj licemernost, da nekoga poštuje, a drugoga da prezire. Velikoga i maloga, bogata i ništa, pravednika i grešnika, bolna i zdrava — svakoga od njih jednako je poštovala i svakome je dužnu čast odavala.

Srbiju je Jelena doživljavala kao svoj dom i u njoj se tako ponašala — kao žena domaćina. Obilno je darivala crkve, pomagala siromašnima, sakupljala darovite Srbe i graditeljima i ukrasiteljima crkava neštedimice davala zlata da niko od njih ne bude uvređen nasiljem, ili da ko u nečem negoduje. Na svom dvoru stvorila je neku vrstu škole za domaćice, gdje su se djevojke iz siromašnih kuća i buduće majke učile različitoj rukodjelji — vezenju, tkanju, šivanju, dobijale potom odgovarajuće vaspitanje i poslije miraz za udaju. Naročito se njegovao zanat vezenja i poznato je da su nošnje srednjovjekovnih vladara i plemića bivale raskošno ukrašene vezom, koji je nerijetko bivao zlatan.

No, nije rukodjelja bila korisna samo za dvorske svrhe, nego je i svakoj ženi iz širih društvenih slojeva nužno bilo da zna čeljadi u domu napraviti odjeću. Sve što je bilo potrebno za nošnju radilo se u kući. Gajio se i prerađivao lan, pa se od njega tkalo platno za košulje i odjeću koja ide do tijela. Vuna se takođe prerađivala i onda, u zavisnosti od potrebe, stavljala na razboje i tkala ili plela. Vuna se bojila listom od dunje ili višnje, raznim korijenjem od biljaka, broćem i drugim. Za odijevanje se još koristila i ovčija koža, ali su odjeću od kože pravili posebni majstori, koji su se u srednjem vijeku zvali šavci kožušni.

Jelena Anžujska je podigla svoju zadužbinu, manastir Gradac na Ibru kod Raške. Poslije smrti svog muža tamo se zamonašila i poznati su njeni portreti koji je prikazuju kao monahinju u kapeli kod Đurđevih stupova, u Rasu, u Arilju i u samom Gradcu. Tri godine nakon njene smrti javila se u snu jednom monahu i objavila mu da ne želi više da živi na zemlji, nego da je izvede. Episkop Sava je izvadio njeno tijelo iz zemlje i otkrilo se da je ono netruležno. Pretpostavlja se da je netruležna ruka koja se danas čuva u Tvrdošu, manastiru kraj Trebinja, upravo dio moštiju sv. Jelene Anžujske.


ZAPIS TEDORA GRAMATIKA IZ 1263.

Za književnost druge polovine trinaestog vijeka karakteristično je da je spisima posvećenim svetom Savi i svetom Simeonu dovršen proces nastajanja i osamostaljivanja glavnih rodova srpske književnosti srednjeg vijeka. Značajno je još i to da centar književnog rada postaje sve više Hilandar, kroz koga se i prima vizantijska književnost i koji daje najveći broj prepisa i prevoda bogoslovskih djela. Zahvaljujući Hilandaru u Srbiji niču i drugi književni centri — u Studenici, Žiči i Mileševi i u Pećkom manastiru.

Postoji jedan zanimljiv zapis u hilandarskom prepisu Šestodneva iz 1263. godine, koga je ostavio izvjesni Teodor Gramatik. Pretpostavlja se da je drugo veliko žitije sv. Save, koje je nastalo potkraj trinaestog vijeka, sastavio upravo ovaj monah pod imenom Teodosije. Njegov duhovnik i narudžbodavac je izgleda bio poznati životopisac sv. Save jeromonah Domentijan, o čemu svjedoče i riječi Teodorovog zapisa: Ove, pak, knjige pisahu se zapovešću i trudom svetog i prepodobnog oca našeg bogoumnog jeromonaha Domentijana, koji beše tada duhovnik hilandarske lavre, i svetog knjigoljupca, i ako je po istini reći, velikog bogoljupca, kome neka je pohvala na nebesima od samog Boga i od Svetih njegovih anđela za ljubav koju ima prema svedobrom istočniku milosti i za svedočenje njegovo sveto, koje su svete knjige.

PRVA POLOVINA ČETRNAESTOG VIJEKA U ISTORIJI SRPSKE KNJIŽEVNOSTI


Novine u srpskoj književnosti s kraja trinaestog i prve polovine četrnaestog vijeka vezane su za dvije velike ličnosti — kralja Milutina i arhiepiskopa Danila Pećkog. Milutin je započeo ono veliko širenje srpske države koje će nekoliko decenija poslije njega da nastavi unuk mu i prvi car u Srba — Dušan Silni. Kako je o Milutinu pisao njegov, prvo dvorjaninin, a docnije životopisac i episkop Danilo Pećki, on je bio: Dobar pastir umnih ovaca cele svoje oblasti i njihov dobri učitelj i nastavnik, zidatelj božanstvenih crkava, i ne samo zidatelj, no i palih crkava obnovitelj... Mnogi okolni carevi su želeli ljubav s njime, slušajući za celomudreni smisao njegov... Ovaj period će biti obilježen i pojavom jednog duhovnog pokreta — isihazma. Isihazam se javio se na Svetoj gori, a odatle će se proširiti diljem pravoslavnih zemalja i ostaviti trajne posljedice na duhovne i kulturne istorije mnogih naroda i kao takav ostati živ do dana današnjeg

Period kraja trinaestog i početka četrnaestog vijeka u srpskoj istoriji je obilježen vladavinom kralja Stefana Uroša II Milutina. S njegovim dolaskom na vlast Skoplje i Priština postaju nove prestolnice i glavni gradovi kraljevine, a kosovska visoravan središnja srpska oblast. Milutin, poznat po velikim sukobljavanjima sa svojim sinom i potonjim svetim kraljem Stefanom Dečanskim, proširio je granice srpske države na jug do linije Ohrid — Prilep — Štip i do Braničeva na sjeveru. Započeo je ono veliko širenje srpske države koje će nekoliko decenija poslije njega da nastavi unuk mu i prvi car u Srba — Dušan Silni. Podigao je preko četrdeset svojih zadužbina — Bogorodica Ljeviška u Prizrenu, Sv. Đorđe u Starom Nagoričanu, Gračanica, Banjska i druge — obnovio mnoge stare nemanjićke zadužbine, bio drugi ktitor Hilandara i izdašno darivao manastire po Svetoj gori. Doba vladavine kralja Milutina je doba tzv. renesanse Paleologa u Vizantiji, kada je umjetnost i arhitekturu zadahnuo jedan novi preporoditeljski, renesansni talas, i to mnogo prije onog kasnijeg i mnogo poznatijeg italijanskog renesansa. U Srbiji će se taj stil odraziti naročito na graditeljstvo Milutinovih zadužbina, ali će njegov uticaj biti znatan i ranije, još za vrijeme kralja Uroša I.


KNJIŽEVNO SVJEDOČANSTVO MILUTINOVE LIČNOSTI

O samom kralju Milutinu njegov životopisac arhiepiskop Danilo Pećki ostavio je zabilježeno: Ovo dete porodi premudrost, zadoji blagodat, a uzraste Sveti Duh. Sama desnica sile Vladičine venča njegovu glavu vencem koji ne vene i dade ga kao mnogosvetli svetilnik svome otačastvu, koji napreduje Božjim promislom da se proslavi bogougodnim delima i da sabere ono što je rastočeno od države njegova otačastva. Dobar pastir umnih ovaca cele svoje oblasti i njihov dobri učitelj i nastavnik, zidatelj božanstvenih crkava, i ne samo zidatelj, no i palih crkava obnovitelj, u nameri da sve privede ka istinitoj veri, tako da se pročulo njegovo ime u sve narode i carstva, i radi tolike lepote njegove telesne i lepoga izgleda, tako da su mnogi okolni carevi želeli ljubav s njime, slušajući za celomudreni smisao njegov.

Milutin se upokojio 29. oktobra 1321. godine u svome dvoru na Nerodimlju. Iz Srbije su mu 1460. godine netruležne mošti prenijete u Sofiju, gdje se i danas nalaze, u crkvi koja se po njemu zove Sveti Kral.


KNJIŽEVNO DJELO ARHIEPISKOPA DANILA PEĆKOG

Danilo Pećki, rođen oko 1270. godine, važna je istorijska ličnost 14. vijeka. Bio je aristokratskog porijekla, Milutinov dvorjanin i životopisac. Sa dvora odlazi u manastir svetog Nikole u Končulu, monaši se i malo poslije toga seli se na Svetu goru. Tamo je boravio u nekoliko navrata, i to kao hilandarski iguman i isposnik u karejskoj molčanici. Između tih boravaka stajao je njegovih pastirski, episkopski rad u otačastvu, i to kao vladike banjskog i poslije vladike humskog. Dok je boravio i igumanovao u Hilandaru, Danilo je sastavio poznati zbornik Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih, koji će poslije u nekoliko navrata da dovršavaju njegovi učenici i nastavljači. Žitija čine jezgro Zbornika: Žitije kralja Uroša, kralja Dragutina, kraljice Jelene, kralja Milutina, arhiepiskopa Arsenija I, Joanikija I i Jevstatija I. Službe su napisane Arseniju I i Jevstatiju I. Prvi nastavljač Danilov i njegov neposredni učenik dopunio je ovaj zbornik Žitijem Stefana Dečanskog, Žitijem kralja Dušana i Žitijem arhiepiskopa Danila II. Njega će vjerovatno iza 1375. godine još da dopuni anonimni drugi nastavljač Danilov, i to sa kratkim žitijnim zabilješkama o postavljenju prvog patrijarha srpskog Joanikija, zatim drugog patrijarha Save i trećeg Jefrema.

Ovakav način strukturiranja djela u vidu jednog književnog mozaika novina je u srednjovjekovnoj književnosti. Pored žanrovskog i kompozicionog preplitanja, za ovo djelo je karakteristično i jedno naročito stilsko pletenje unutrašnje, jezičke, strukture djela zvano pletenije sloves. Ovaj stil, koji se kod Danila javlja u zametku, a u potonjim djelima stare srpske književnosti ostvaruje se u punoći, direktna je posljedica pojave isihazma. To je duhovni pokret koji se javio na Svetoj gori, odakle će se proširiti diljem pravoslavnih zemalja. Ostaviće trajne posljedice na duhovne i kulturne istorije mnogih naroda i kao takav ostati živ do dana današnjeg.


ISIHAZAM

Isihazam je srž pravoslavnog duhovnog života. Grčka riječ isihija bukvalno znači molitveno tihovanje, molčanije na starom slovenskom jeziku. Još je u Psalmima rečeno da se treba povući u tišinu da bi se molilo Bogu, a kod Apostola Pavla se prvi put spominje riječ "isihija" kada govori za žene, kako ne bi trebalo da se kinđure i gledaju na spoljašnji izgled, nego unutra, u svojoj isihiji da prebivaju.

Ovaj duhovni pokret ima svoje opitno utemeljenje u vijekovnom iskustvu istočnog monaštva, počevši još od Kapadokijskih otaca iz 4. vijeka, kasnije sv. Maksima Ispovijednika, a naročito sv. Simeona Novog Bogoslova iz 11. vijeka, koji se smatra pravim duhovnim rodonačelnikom svetogorskih isihasta. Teološko utemeljenje isihazam ima u učenju ranovizantijskog mistika Pseudo-Dionizija Aeropagita o božanskim energijama.

Bog je za ljude nedostupan po svojoj suštini i prirodi, ali se stvorenom svijetu javlja preko svojih božanskih energija. Na svijetu pak nema stvari, bića, ni tvari koja nema svoju energiju, tako je i čovjek svojevrsan energetski kapacitet. Svojom slobodnom voljom i blagodaću Božijom on može da stupi u zajednicu i sinergiju sa Bogom. Na taj način se preko svetotajinskog života u Crkvi, naročito pričešćivanja tijelom i krvlju Hristovom, ljudi preobražavaju i otvaraju za prožimanje i strujanje božanskog života. Tako isihazam, po riječima istoričara srednjovjekovne srpske književnosti Dimitrija Bogdanovića, premošćuje transcendentalni jaz između božanstva i stvorenog, posebno — čovjekovog svijeta.

Isihastička istina života u Crkvi dobila je svoje bogoslovsko uobličenje u 14. vijeku, za vrijeme tzv. isihastičkih sporova, koji su u tri faze trajali u periodu 1341 — 1351. godine. Tada je ovo pravoslavno duhovno iskustvo počelo da biva ugroženo napadima i izrugivanjima grčkog monaha racionalističko-humanističkog obrazovanja Varlaama Kalabrijskog. S njim se sukobio sv. Grigorije Palama, veliki bogoslov, filozof, duhovnik i kasnije arhiepiskop solunski. Ključ sukoba je bio u pitanju šta je to oboženje, što je Sv. Grigorije Palama i obrazložio u svojim isihastičkim Trijadama.

U srpskoj književnosti isihazam je naišao na široki odjek, počevši još od djela arhiepiskopa Danila II, preko manje poznatih stvaralaca Siluana, Jefrema i Isaije, do pisaca kultnih spisa o Kosovu.

Naime, neposredno pred Kosovsku bitku Srbiju je zapljusnuo talas monaha-isihasta, koji su došli sa Svete gore. Svojim dolaskom oni su direktno uticali na duhovno stanje srpskog naroda tog vremena, kao i na obrazovanje onoga što je u istoriji Srba poznato kao Kosovski zavjet.

SRPSKI PISCI I DRŽAVNICI PRETKOSOVSKOG PERIODA


Već od šezdesetih godina četrnaestog vijeka učestali su sporadični prodori Turaka na Balkansko poluostrvo. Upravo njihov dolazak je bacio u sjenku ranije suparništvo Srba i Grka, i u Carigradu se tada spas očekivao od hrišćanskog Zapada. Na odlučujuću bitku su se spremala braća Mrnjavčevići i susrevši se sa Turcima kod mjesta Černomena, na obali rijeke Marice, doživjeli su strahovit poraz. Njihov poraz značio je početak gospodarenja Turaka nad Južnim Slovenima i prodiranja u unutrašnjost Evrope.

Zapis o Maričkoj bici ostavio je svetogorski monah Isaija, prevodeći djelo Pseudo-Dionisija Aeropagita iz 5. vijeka na srpski jezik. Zajedno sa patrijarhom Jefremom i monahom Siluanom, starac Isaija pripada krugu književnika-isihasta, koji su među Srbima djelovali u periodu početka druge polovine četrnaestog vijeka

U prvoj polovini četrnaestog vijeka u Srbiji su se izmijenila gotovo četiri vladara. Od kralja Milutina (1282–1321) prijestol je preuzeo njegov sin Stefan Dečanski, nazvan tako po svojoj zadužbini, manastiru Visoki Dečani na Kosovu. Vrijeme njegove vladavine bilo je relativno kratko, desetak godina, i najviše je ostalo upamćeno po velikoj bici protiv Bugara na Velbuždu. Stefanov životopisac i prvi nastavljač episkopa Danila II zabilježio je u zborniku Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih kako se noć uoči bitke Stefan usrdno molio Sv. Đorđu:

Krepki među mučenicima, strastoterpče Hristov Georgije, vidi veliku tugu i skrb srca moga i požuri da mi pomogneš u ovoj borbi protiv ovoga ljutoga cara, koji se hvali protiv mojeg otačastva, i javi silu Tvoju, kao što si nekada pomagao gospodinu mome Simeonu Nemanji protiv njegovih neprijatelja da i ja grešni, videvši silu kreposti Tvoje, proslavim Tvoje Sveto ime i ukrasiću ovu Tvoju svetu ikonu i priložiću ovom Tvome svetom hramu mnoge izabrane pravde... Bitka je dobijena, a na mjestu gdje se kralj molio podignuta je crkva sv. Spasa. Mošti sv. Stefana Dečanskog se i danas čuvaju netruležne u njegovoj zadužbini Visokim Dečanima.


DUŠANOVA VLADAVINA

Sa nepune dvadeset i dvije godine Stefanov sin Dušan je krunisan za kralja. Odmah po dolasku na vlast, 1331. godine, krenuo je sa osvajanjima i proširivanjem državnih granica prema jugu. To će kulminirati 1345. godine, kada se pod srpskom vlašću našla cijela sjeverna Grčka, osim Soluna, sa poluostrvom Halkidiki – dakle i sa Svetom gorom u sklopu svojih granica. Srpska država je tada izlazila na tri mora: Jonsko, Jadransko i Egejsko i prostirala se od Atosa na jugu do rijeka Save i Dunava na sjeveru. Šireći se na jug Dušan je zanemario jadransko zaleđe i Dubrovačkoj republici ustupio cijelo primorje, od Stona do Dubrovnika, uz novčanu naknadu srpskoj državi. U tim oblastima je živjelo tada isključivo pravoslavno stanovništvo, ali su Dubrovčani odmah po prodaji tu doveli rimokatoličke sveštenike. Oni su odmah krenuli da gone pravoslavne, ili da ih prevode u svoju vjeru, i da pretvaraju pravoslavne crkve u svoje bogomolje.

Dušan se krajem 1345. godine u Seru proglasio carem, a zvanično krunisanje je obavljeno godinu dana kasnije, kada je srpska arhiepiskopija uzdignuta do nivoa patrijaršije.

Novu državu, koja je praktično bila jedan mozaik različitih naroda, društvenih i državnih struktura, trebalo je pravno i administrativno organizovati. U zakonodavnom smislu Dušan se za to pobrinuo i sastavio svoj Zakonik, za koji se slobodno može reći da bi mogao da bude uzor današnjim aktima tog tipa. Naime, Zakonik je sadržavao članove, njih ukupno 201, čiji je zakonski sadržaj podjednako važio kako za posljednjeg seljaka, sebra i meropaha, tako i za cara lično.


MARIČKA BITKA

Car Dušan je iznenada umro 1355. godine i na tronu ga je smijenio njegov sin Uroš sa svega 19 godina. Car Uroš je bio, kako je to njegov životopisac zabilježio, krasan i divan izgledom, ali mlad smislom i ubrzo po njegovom dolasku na vlast krenula je decentralizacija države i prevlast pojedinih velikaša u svojim oblastima. Najbliži kralju su bili braća Mrnjavčevići, Vukašin i Uglješa, koji su upravljali velikim oblastima u Makedoniji.

Već od šezdesetih godina četrnaestog vijeka učestali su sporadični prodori Turaka na Balkansko poluostrvo. Upravo njihov dolazak je bacio u sjenku ranije suparništvo Srba i Grka, i u Carigradu se tada spas očekivao od hrišćanskog Zapada. Na odlučujuću bitku sa Turcima spremala su se braća Mrnjavčevićii poslije kraćih priprema u pozno ljeto 1371. godine krenuli su iz Sera prema Adrijanopolju. Sa Turcima su se susreli kod mjesta Černomena na obali rijeke Marice i doživjeli strahovit poraz. To mjesto se i danas zove Srb-sindigi, tj. srpska pogibija. Osim Srba, Turcima su se na Marici suprotstavile i sve najjače sile na Balkanu, isključujući Ugarsku. Njihov poraz značio je početak gospodarenja Turaka nad Južnim Slovenima i prodiranja u unutrašnjost Evrope.


ZAPIS O MARIČKOJ BICI

O ovim smutnim vremenima oko Maričke bitke ostavio je zapis starac Isaija, prevodeći spise Pseudo-Dionisija Aeropagita: A knjigu ovu svetoga Dionisija, velim, u dobra vremena, dakle, počeh, kada božanstvene crkve i Sveta Gora, raju slične, cvetahu kao neki vrt kraj izvora svagda napajan, a svrših je u najgora od svih zlih vremena, kada razgnevi Bog hrišćane zapadnih krajeva. I podiže despot Uglješa svu srpsku i grčku vojsku i brata svojega Vukašina kralja i druge mnoge velmože, negde do šesdeset tisuća izabrane vojske. I pođoše u Makedoniju na izgnanje Turaka... I po pogibiji muža ovog hrabrog, despota Uglješe, rasuše se Izmailćani i poleteše po svoj zemlji kao ptice po vazduhu, i neke hrišćane mačem poklaše, druge u ropstvo odvedoše, ostale smrt prerana požnje, a koji smrt izbegoše, od gladi nastradaše, jer takva glad bi po svim krajevima kakva ne bi od nastanka sveta, a niti potom, Hriste milostivi, može da bude. A koje glad ne pogubi, njih dopuštenjem Božijim vuci noću i danju napadajući jeđahu...

Dva mjeseca poslije Maričke bitke umro je car Uroš. Poslije njegove smrti od nekadašnjeg velikog Dušanovog carstva ostala je samo središnja i zapadna oblast Srbije i Zeta (današnja Crna Gora).


SVETOGORSKI ISIHASTI U SRPSKOJ KNJIŽEVNOSTI

Inok Isaija, koji je ostavio zapis o bici na Marici, bio je hilandarski monah i poslije iguman manastira svetog Pantelejmona. On prevodi i piše u periodu nakon rasplamsavanja velikog duhovnog pokreta isihazma, koji će ostaviti trajni uticaj na srpsku književnost i kulturu. Isaija upravo iz tog razloga i prevodi djelo vizantijskog teologa iz 5. vijeka Pseudo-Dionisija Aeropagita, na kojem ne samo da počiva skoro sva vizantijska teologija nego na kojoj se temelji i isihastička gnoseologija.

Monah Jefrem, bugarskog porijekla, ali sabrat manastira Hilandara i kasnije srpski patrijarh, stvara djela pjesničkog žanra, takođe prožeta isihastičkim motivima. Napisao je, vjerovatno za vrijeme svog boravka u Peći 1355–1371, tri kanona i sto sedamdeset osmoglasnih stihira. Stihire su strofe koje se dodaju pojedinim stihovima u okviru službi. Svoje stihire patrijarh Jefrem je organizovao u četiri naročito komponovana niza: Bogorodici (dva niza), Hristu i Krstobogorodične stihire. Njegovi kanoni, pjesnički oblici sastavljeni od devet pjesama po uzoru na biblijske, posvećeni su Hristu, Bogorodici i jedan je Kanon za cara.

Treći monah-isihasta iz ovog perioda je svetogorac Siluan, koji je napisao stihove za prološko žitije svetog Save, kao i za prološko žitije svetog Simeona, i jednu zbirku pisama poznatu pod nazivom Epistolije kir-Siluanove.

U srednjem vijeku su se u Srba pisale dvije vrste žitija — opširno, retorsko žitije, obično sastavljeno od više desetina ili čak stotina stranica, i kratko, tzv. sinaksarsko žitije, koje je ulazilo u sastav većih žitijinih cjelina — prologa. Stihove koji su prethodili sinaksarskom žitiju sv. Save Siluan je sastavio u jednom osobitom stilu, tzv. pleteniju sloves, koji se javio kao direktna književna refleksija na pojačano projavljivanje isihastičke duhovnosti:

Od slave odbegnuv, slavu pronađe, Savo,
tamo odakle slava javi se rodu.
Roda svetlost vere svetlost prezre,
stoga svetilo javi se svemu rodu.
Uma visota počasti visotu svrže,
pa zato uma više dobrotu stiže.
Slovo slavi Save splete Siluan.

KULTNI SPISI O KOSOVU I

Poslije smrti cara Uroša od nekadašnjeg ogromnog Dušanovog carstva ostala je samo središnja oblast Srbije i Zeta — Crna Gora. Zetom su vladali Balšići, a u Srbiji je Lazar Hrebeljanović postao najmoćniji srpski župan. Sa Turcima, koji već od osamdesetih godina četrnaestog vijeka sve učestalije upadaju na teritoriju Balkanskog poluostrva, knez Lazar se žestoko sukobio 28. juna 1389. godine na Kosovu polju, sjeverno od Prištine. U Kosovskoj bici je poginuo i Lazar i cvijet tadašnjeg srpskog mladićstva, a Srbija je postala turski vazal. Odmah po svršetku ovih zbivanja među narodom i u književnosti formiran je kult velikomučenika kneza Lazara i kosovskih junaka, koji je iz srednjovjekovne književnosti ušao u narodno epsko predanje i tu vijekovima opstajao. Vaskrsavao je taj kult uvijek tamo gdje je u pisanom tekstu na srpskom jeziku bivalo živo svjedočanstvo o čovjeku kao žrtvovnom biću i biću ljubavi

Nakon Maričke bitke, 1371. godine, Turci su sve dublje prodirali u unutrašnjost Balkanskog poluostrva. Posljednji srpski car, u narodu poznat kao Uroš Nejaki, umro je neposredno pred ovu bitku i po njenom okončanju narod je ostao poražen i bez vođe. Po pisanom svjedočanstvu zemlja Srbija — ostala je bez svih dobara pusta: i bez ljudi i stoke i bez drugih plodova. Jer ne beše kneza, ni vođe ni nastavnika u narodu, ni izbavioca, ni spasioca, nego sve ispuni se strahom izmailjćanskim, i srca hrabra junačkih muževa u ženska srca najslabija pretvoriše se, jer u to vreme, mislim, i srpske gospode sedmi rod okončanje primi. I zaista tada živi veličahu ranije umrle... Poslije smrti cara Uroša od nekadašnjeg ogromnog Dušanovog carstva ostala je samo središnja oblast Srbije i Zeta — Crna Gora. Ostale bivše srpske teritorije su bile rasparčane među bivšom dvorskom vlastelom, neke su bile i osvojene od Turaka ili vraćene Vizantiji u posjed. Zetom su vladali Balšići, a u Srbiji je poslije sukoba sa Nikolom Altomanovićem Lazar Hrebeljanović postao najmoćniji srpski župan. Sa svojim zetom Vukom Brankovićem i sestrićima Musićima vladao je oblašću od Rudnika do Kosova. Knez Lazar je bio rodom iz Prilepca kod Novog brda, ali je još kao dječak došao kod Dušana na dvor i kasnije tu našao sebi zaposlenje. Oženio se Milicom, kćerkom kneza Vratka, koji je bio potomak Vukana Nemanjića, sina Stefana Nemanje. Ta Miličina krvna veza sa svetorodnom lozom Nemanjića će naročito postati bitna kasnije, kada Lazar proširi oblasti svoje vladavine i postane tako i teritorijalno, ali i rodbinski njihov legitimni nasljednik.


BITKA NA KOSOVU POLJU

Već od osamdesetih godina četrnaestog vijeka Turci sve učestalije upadaju na teritoriju Albanije, Jadranskog primorja i Huma. Godine 1386. zauzimaju Niš, a u sljedeće dvije godine trpe nekoliko poraza od Srba. Jedan od žešćih sukoba je bio 1388. godine, kada je Turke kod Bileće porazio vojvoda Vlatko Vuković. Ovaj i još nekoliko turskih poraza su bili povodi da sultan Murat ubrza pripreme za svoj dugo spremani i odlučujući napad na Srbe. Do ključne bitke je došlo u utorak 28. juna, po novom kalendaru, 1389. godine na Kosovu polju, sjeverno od Prištine. Ogromna je bila snaga turske vojske i izvjesna pogibija većeg dijela srpske vojske. Ipak, knez Lazar je odlučio da se suprotstavi. Njegovu moguću dilemu pred bitku je opisala narodna pjesma riječima:

Misli care misli svakojake/ — Mili Bože, što ću i kako ću?/ Kome ću se privoleti carstvu?/ Da li ću carstvu nebeskome?/ Da li ću carstvu zemaljskome?/ Ako li ću se privoleti carstvu,/ privoleti carstvu zemaljskome,/ zemaljsko je zamalena carstvo,/ a nebesko uvek i doveka. Centralnim dijelom srpske vojske je upravljao knez Lazar Hrebeljanović, lijevim krilom vojvoda Vlatko Vuković, a desnim Vuk Branković. Centrom turske vojske upravljao je sultan Murat. Poznato je da su se glavne borbe vodile na Gazimestanu, dok tok bitke nije poznat, kao ni brojno stanje niti jedne niti druge vojske.


ISHOD BITKE

Po narodnom predanju, u turski tabor je na prevaru, kao tobož srpski izdajica, ušao junak Miloš Obilić i ubio sultana Murata. Miloš je odmah potom ubijen, a na Gazimestanu je poginuo i knez Lazar i cvijet tadašnjeg srpskog mladićstva. Rijetki su bili oni što nisu došli na Kosovo i koji su podlegli kletvi Lazarevoj, koja sačuvana u folklornoj pjesničkoj interpretaciji glasi:
Ko je Srbin i srpskoga roda,/ i od srpske krvi i kolena,/ a ne došo na boj na Kosovo,/ od ruke mu ništa ne rodilo:/ rujno vino ni šenica bela!/ Ne imao poljskog berićeta,/ ni u domu od srca poroda!/ Rđom kapo dok mu je kolena!

Vuk Branković je preživio bitku i to je možda razlog što ga je narodno predanje upamtilo kao izdajicu. Vojvoda Vlatko Vuković, rodom iz Ljubuškog kod Mostara, umro je na povratku iz Kosovske bitke u hercegovačkom selu Vlahovićima, koje se nalazi na putu ka Dabru. Sahranjen je u seoskoj crkvi, a 1989. godine seljani su, vođeni šeststogodišnjim predanjem, u prisustvu tadašnjeg vladike Vladislava otvorili junakov kovčeg. Po kazivanju jednog seljanina u kovčegu je pronađeno oružje, nakit i čutura sa vinom, iz koje su svi po malo otpili.

Tijelo kneza Lazara je sahranjeno u njegovoj zadužbini Ravanici kod Ćuprije, odakle je za vrijeme velikih seoba prenijeto u Ravanicu Sremsku. U Drugom svjetskom ratu su njegove mošti bile u Sabornoj crkvi u Beogradu, a poslije toga su vraćene u svoje prvobitno smjestilište — Ravanicu.


KOSOVSKA KNJIŽEVNOST

Odmah po svršetku zbivanja na Kosovu polju među narodom, a i u književnosti, formiran je kult velikomučenika kneza Lazara. U stvaranju kosovskog kulta srpske srednjovjekovne književnosti učestvovalo je više ljudi, koji su iza sebe ostavili desetak spisa, uglavnom martirološkog karaktera. Drevni žanr martirijuma (slov. mučenije) klica je iz koje će se razviti vizantijsko opširno žitije kao žanr, a samim tim i žitije slovenske kulture. To se desilo tako što su spisi o ranohrišćanskim mučenicima s vremenom prerasli u književnu i liturgijsku žitijnu formu, koja se nije vezivala samo za živote mučenika nego docnije i za živote drugih hrišćanskih svetitelja.

Žanr martirijuma u Srba najprisutniji je u kosovskoj književnosti. Mučeništvo kneza Lazara i ostalih junaka i njihova dobrovoljna žrtva postavljeni su u same temelje srpske kulture. U osnovi riječi "kultura" je upravo riječ "kult", te se zbog toga može reći da kosovski kult nije tematska cjelina samo književnosti poznog četrnaestog vijeka i početka petnaestog nego univerzalni srpski nacionalni i književni kod. On je iz srednjovjekovne književnosti ušao u narodno epsko predanje i tu vijekovima pretrajavao. Vaskrsao je u eposu ustaničke književnosti devetnaestog vijeka i etosu Njegoševih književnih djela. U dvadesetom vijeku, kao i danas, bio je prisutan uvijek tamo gdje je u pisanom tekstu na srpskom jeziku bivalo živo svjedočanstvo o čovjeku kao žrtvovnom biću i biću ljubavi.


PISCI KULTNIH SPISA O KOSOVU

Dva najpoznatija srednjovjekovna pisca kultnih spisa o Kosovu jesu despot Stefan Lazarević, sin Lazara Hrebeljanovića, i Jelena-Jefimija, žena despota Uroša Mrnjavčevića, poginulog u Maričkoj bici. Despot Stefan Lazarević je, pored ostalih svojih djela, sastavio Natpis na kosovskom mramornom stubu, koji je pjesničko svjedočanstvo Lazarevog martirijuma. Jelena je poslije pogibije muža došla kod kneza Lazara na dvor i tamo sa kneginjom Milicom učestvovala u vaspitavanju njene i Lazareve djece. Docnije je kao monahinja Jefimija bitno učestvovala u političkom, kulturnom i društvenom životu onovijekovne Srbije. Poznata je Jefimijina Pohvala knezu Lazaru, vezena zlatnim koncem na crvenoj svili za knežev kivot — kovčeg sa moštima.

Glavni tvorac crkvenog kulta kneza Lazara jeste srpski patrijarh Danilo Banjski. On je knezu Lazaru posvetio: Pohvalno slovo, Službu, Prološko žitije i Povesno slovo. Slovo o Svetom knezu Lazaru napisao je Andonije Rafail Epaktit, koje sa Stefanovim, Jefimijinim, Danilovim i sa još nekoliko spisa nepoznatih autora čini potpun krug srednjovjekovnih kultnih spisa o Kosovu.

KULTNI SPISI O KOSOVU II


Andonije Rafail, nepoznati sastavljač Slova o Svetom knezu Lazaru, Danilo Banjski, Jefimija i despot Stefan Lazarević pisci su djela u znaku Kosova. Oni su opisali mučeničko stradanje na polju Kosovu i izrekli mu duhovnu dimenziju. Tu dimenziju je narod prosto opisao kao Lazarevo opredjeljenje za nebesko carstvo, a ne za zemaljsko — zamalena carstvo, naspram onoga koje je uvijek i dovijeka.

Stradanje Srba na Kosovu je tako postalo duhovni simbol, zakletva i zavjet dostojan čovjeka i naroda koji priznaje postojanje života i iza paravana čulnog i materijalnog. Svjedočenje o postojanju tog i takvog života — koji je ljubav sama — u iskustvu srpskog naroda uvijek je bilo stradanje. Tako je još od Kosovske bitke, pa sve do najnovije žrtve kosovske golgote — dječaka Pantelije, kojeg su prije koji dan, dok se kupao u rijeci, ubili Albanci — potvrđivana ona jevanđelska istina da Vaskrsenja ne biva bez smrti, kako je i izrekao vladika Rade u Gorskom vijencu.

Neposredno nakon Kosovske bitke 1389. godine krenulo je formiranje kulta kneza Lazara i srpskih mučenika koji su u bici poginuli, kako u književnosti, tako i među narodom. Nije moguće reći odakle je došao prvi podstrek. Vuk S. Karadžić odgovara na pitanje zašto nema sačuvanih epskih pjesama prije Kosova i kaže da je ta promjena tako jako udarila u narod da su zaboravili sve što su dotad pjevali i krenuli nanovo sa junačkom pjesmom. Ipak, ozbiljniji proučavaoci srednjovjekovne književnosti tvrde da pravi izvor kosovskog eposa treba tražiti upravo u srpskoj književnosti srednjeg vijeka. To je književnost koja je imala kontinuiran razvoj tokom gotovo pet stoljeća i koja upravo u svojim kultnim spisima o Kosovu dostiže idejne i stilske vrhunce. Prvi put u ovom periodu kraja četrnaestog i početka petnaestog vijeka ta književnost postaje donekle nezavisna od striktno bogoslužbene riječi, ipak, ne prestajući time i dalje biti liturgijska.

Andonije Rafail, nepoznati sastavljač Slova o Svetom knezu Lazaru, Danilo Banjski, Jefimija, Despot Stefan Lazarević pisci su djela u znaku Kosova. Oni su opisali mučeničko stradanje na polju Kosovu i izrekli mu duhovnu dimenziju. Tu dimenziju je narod prosto opisao kao Lazarevo opredjeljenje za nebesko carstvo, a ne za zemaljsko – zamalena carstvo, naspram onoga koje je uvijek i dovijeka.

Stradanje Srba na Kosovu je tako postalo duhovni simbol, zakletva i zavjet dostojan čovjeka i naroda koji priznaje postojanje života i iza paravana čulnog i materijalnog. Svjedočenje o postojanju tog i takvog života — koji je ljubav sama — u iskustvu srpskog naroda uvijek je bilo stradanje. Tako je još od Kosovske bitke, pa sve do najnovije žrtve kosovske golgote — dječaka Pantelije, kojeg su prije koji dan, dok se kupao u rijeci, ubili Albanaci — potvrđivana ona jevanđelska istina da Vaskrsenja ne biva bez smrti, kako je i izrekao vladika Rade u Gorskom vijencu.


KNJIŽEVNO DJELO PATRIJARHA DANILA III, BANJSKOG ILI MLAĐEG

Nakon pogibije kneza Lazara njegovo tijelo preneseno je u prištinsku crkvu Sv. Spasa i izloženo narodu za cjelivanje i poklanjanje. Godine 1390. ili 1391. Lazarevo tijelo prebačeno je u njegovu zadužbinu Ravanicu, u istom periodu kada je sa svega četrdesetak godina za patrijarha srpskog došao Danilo III, Banjski ili Mlađi.

Danilo III rođen je oko 1350. godine i vjerovatno je bio vlasteoskog porijekla. Još prije Kosova javio se u književnosti sa Prološkim žitijem i Službom kralju Milutinu. Ovi tekstovi liče na ranije dvojstvene kultne tekstove posvećene svetom Simeonu i Savi, jer se pored Milutina proslavlja i brat mu Dragutin.

U Slovu o Svetom Knezu Lazaru patrijarh Danilo Banjski ostavio je zabilježene Lazareve riječi koje je knez uputio svome puku neposredno pred bitku:

Vi, o druzi i braćo, i velmože i blagorodni,
vojnici, vojvode, veliki, a i mali,
sami ste svjedoci i očevici
kolika nam dobra Bog u životu ovom darova
i ničega krasnog i slatkog u svetu ovom,
slave i bogatstva i svega što je ljudima potrebno,
ne liši nas, nego još većma umnoži,
te ako nam šta nevoljno i prebolno bude,
da ne budemo Bogu neblagotvorni i neblagodarni za ovo,
nego ako mač, ako rane, ako i mnoštvo smrti dogodi se nama,
slatko za Hrista i pobožnost otačastva našeg da podnesemo.
Bolja nam je smrt u podvigu,
nego li život sa stidom,
bolje nam je u boju mačem okončanje podneti,
nego li pleća neprijateljima našim pokazati.
Mnogo poživesmo u svetu,
postarajmo se onda da uskoro
podvig stradalnički podnesemo.

Pored Pohvalnog slova, Lazaru je Danilo posvetio još tri spisa: Prološko žitije, Službu i Povesno slovo. Najpoznatije je, ipak, Pohvalno slovo, koje, kako u literaturi stoji, ima zanimljivu strukturu prave srednjovjekovne drame. Zbog njegovih dijaloških elemenata pomišlja se čak i na to da je možda moglo biti scenski izvođeno.


NEPOZNATI RAVANIČANIN I ANDOLIJE RAFAIL EPAKTIT

Između 1392. i 1398. godine nastalo je Slovo o Svetom knezu Lazaru od pisca nepoznatog porijekla, vjerovatno Ravaničanina. On je učestvovao u prenosu moštiju kneza Lazara iz Prištine u Ravanicu 1390. ili 1391. godine. Djelo mu, kao i većinu tekstova posvećenih kosovskom kultu, karakteriše smjenjivanje retorskih, poetskih, dijelova sa proznim i narativnim.

Andonije Rafail Epaktit (= došljak), sudeći po nadimku, nije Srbin, nego se u Srbiju doselio, i to izgleda odnekud iz Vizantije. Napisao je 1419. ili 1420. godine Pohvalu knezu Lazaru, koja je karakteristična po tome što u kosovsku književnost direktno i očito unosi elemente poetike isihazma.

Na jednom mjestu, proslavljajući sv. kneza, Rafail veli: Novosvetao kao Aktur, u poslednjem rodu napretka obilaženjem pod životvornim sferokružja kolom, izvanrednog poštovanja među pravoslavnim, nazivanjem skloništem, iz svojih nedara kao neku zvezdu novoizišlu u poslednjem našem rodu, zbog toka okrenutog zalasku ljudskog života, na pozorište života ovog, koji nam na moru hrabrog mučenika proiznose, a čija su imena u gornjoj knjizi zvezdosijateljnim crnilom pobožnosti van svetske slave rukom umetnika živopisana, koja su sedmopečatnim brojem zapečaćena, gde je na prestolu Agnec, sedmopoglednim okom Duha Svetog priviknu prolaziti, kao i voljeni njegov učenik, koji u Patmu otkrivenjem vide, a u njoj svaka priroda za spas roda Duhom živopiše se.


PLETENIJE SLOVES

Elementi poetike isihazma imaju svoj jezički izraz u stilu tzv. pletenija sloves, mističnom jezičkom svjedočanstvu duhovne stvarnosti. Pletenije sloves je stil karakterističan za srpsku i uopšte južnoslovensku književnost kraja četrnaestog i početka petnaestog vijeka. Kao što se vidi iz navedenog fragmenta djela Andonija Rafaila, osnovna odlika ovog stila je upravo pletenje — preplitanje slova u tekstu, gdje se u specifičnom dodiru riječi upregnutih u jedinstven zvučni sklad postiže umjetnički efekat kod slušaoca i čitaoca. Ništa se ne kazuje izričito, nego je sve na nivou nagovještaja, asocijacije ili ponegdje tzv. neosobine. Neosobinom se opisuje pojava, ličnost, događaj ne navođenjem onoga što oni jesu, nego nabrajanjem svega onoga što oni nisu.

Stil pletenije sloves odlikuje visok nivo apstraktne misli, sinonimska poređenja, tautologija, nagomilavanje epiteta, opširnost, višeznačnost. Naročito je upečatljiva ljubav ka zvučnoj strani riječi, njenoj etimologiji, pravljenju novih riječi, složenica i kalkova (=bukvalnih presađenica) prema grčkom.

Još prije sastavljanja kultnih spisa o Kosovu ovaj stil bio je poznat srpskoj književnosti. Učenik arhiepiskopa Danila II, naime, napisao je za jedno svoje djelo kako: Sija bo jelika pisana predi i po sih i sapletenijem vetskijimi sloves i sastavihom sija.

JEFIMIJA, PRVA SRPSKA PJESNIKINJA


Poslije smrti despota Uglješe Mrnjavčevića na Marici 1371. godine njegova žena Jelena prešla je u Srbiju, gdje se zamonašila i dobila ime Jefimija. Boravila je jedno vrijeme na dvoru kneza Lazara, učestvovala u javnom životu Srbije i pomagala Milici u vaspitanju njene i Lazareve djece. U istoriji književnosti Jefimija se pamti kao prva srpska pjesnikinja, ali i kao veliki pregalac u primijenjenoj umjetnosti veza. Sva njena djela, osim Tuge za mladencem Uglješom, veziljski su radovi: zavjesa za carske dveri hilandarske crkve, plaštanica sa stihovima iz crkvenog pjesništva i pokrov za kivot svetog kneza Lazara. Na pokrovu je izvezla Pohvalu knezu Lazaru, svoje najpoznatije djelo. Tekst Pohvale je autentično lirsko svjedočenje o teškim vremenima za srpski narod poslije Kosovske bitke i o velikom narodnom uzdanju u sv. cara i poslije njegove smrti. Za narod je car živ, a ne mrtav; on nije umro nego je, kako u Pohvali stoji, prešao iz smrti u život

Nakon Kosovske i Maričke bitke Srbija je postala turski vazal, a od srpske vlastele značajnu ulogu u političkom i kulturnom životu imala je porodica poginulog kneza Lazara. Kneginja Milica učestvovala je u izvjesnim diplomatskim poduhvatima, a njen sin Stefan Lazarević dobio je 1402. godine titulu despota i počeo ponovo da oživljava dvorski život u Srbiji. Sa Milicom je drugovala i bila na njenom dvoru i Jelena, docnije monahinja Jefimija, kći ćesara Vojihne, gospodara Drame. Jelena je bila udata za despota Uglješu Mrnjavčevića, koji je vladao u Serskoj oblasti i poginuo u bici na Marici 1371. godine. Pisci iz tog perioda zabilježili su da su Milica, potonja monahinja Jevgenija, i Jefimija delanjem i vrlinama u premudrosti i oštroumlju mnoge prevazilazile, kao i da je Jefimija bila u mnogim govorima i stvarima najmudrija.

U istoriji književnosti Jefimija se pamti kao prva srpska pjesnikinja. Njeno književno djelo istovremeno je i primijenjeno-umjetničko, jer je tekst uvijek ispisivala-urezivala na različitim materijalima. Samim tim ta djela imala su i vrijednost pravih molitvenih podviga, i u duhovnom i u materijalnom smislu. Prvo od njih je Tuga za mladencom Uglješom, stihovi urezani u malu dvostruku srebrnu ikonicu Hrista i Bogorodice, ukrašenu dragim kamenjem. Posvećeni su njenom jedinom djetetu Uglješi, očito rano preminulom, a diptih na kome su se nalazili bio je namijenjen manastiru Hilandar. Sva ostala njena djela veziljski su radovi: zavjesa za carske dveri hilandarske crkve, plaštanica sa stihovima iz crkvenog pjesništva i pokrov za kivot svetog kneza Lazara, sa izvezenom Pohvalom knezu Lazara.

Jefimija se upokojila poslije 1405. godine.


POHVALA KNEZU LAZARU

Pohvalu knezu Lazaru Jefimija je sastavila vjerovatno oko 1402. godine. Tekst Pohvale je autentično lirsko svjedočenje o teškim vremenima za srpski narod poslije Kosovske bitke i o velikom narodnom uzdanju u sv. cara i poslije njegove smrti. Za narod je car živ, a ne mrtav, on nije umro nego je, kako u Pohvali stoji, prešao iz smrti u život:

I sada ne predaj zaboravu voljena ti čeda, koja si sirota ostavio prelaskom svojim, jer ostavši bez tebe otkako si u nebeskim veseljima vječnim, mnoge nevolje i stradanja zadesiše ti vazljubljena čeda i u mnogim mukama život provode, jer su ovladani Izmailjćanima.

I svima je potrebna tvoja pomoć. Stoga molimo da se moliš zajedničkom Vladiki za voljena ti čeda i za sve koji im služe sa ljubavlju i verom.

Stihove Pohvale knezu Lazaru Jefimija je izvezla jednom vrstom pozlaćene žice na crvenoj svili. Napravila je tako pokrov za Lazarev kivot sa moštima i darovala ga njegovoj zadužbini Ravanici. U vrijeme Velike seobe 1690. godine, ravanički monasi su zajedno sa carevim moštima ponijeli i ovaj pokrov i donijeli ih zajedno u fruškogorski manastir Nova Ravanica. Tamo su se Lazareve mošti obrele zajedno sa Jefimijinim, i bile tu sve do ustaškog haranja manastira u Drugom svjetskom ratu. Tada su prebačene u Sabornu crkvu u Beogradu, a njihov pokrov u Patrijaršijski muzej, gdje se i danas nalazi.


ŽANR POHVALE U STAROJ SRPSKOJ KNJIŽEVNOSTI

Žanr pohvale, u kojem je nastalo najpoznatije Jefimijino djelo, stari je antički, docnije i vizantijski književni oblik. U staroj srpskoj književnosti bio je u širokoj upotrebi i označavao se kao pohvalnoje, slovo pohvalno ili pohvala. Gotovo svi srpski pisci srednjeg vijeka služili su se njime, jer je bilo vrlo zahvalno za svaki vid proslavljanja Svetoga — u proznim, kao i u pjesničkim djelima. Još od samih početaka žitijne književnosti u Srba i djela velikih pisaca Domentijana i Teodosija, često je na kraju žitija stajala pohvala kao poetska kruna svega do tada napisanog.

Sve srednjovjekovno pjesništvo je po samoj svojoj prirodi bilo pohvala, odnosno pohvalno i blagodarstveno proslavljanje. Kompozicija ovih sastava je najčešće takva da pisac navodi velika i sjajna djela i vrline Svetoga, a potom ga molitveno zaziva da pomogne svom narodu u otačastvu, kao i autoru pohvale. Tako i Jefimija, aludirajući na pomoć koju joj je Lazar dao kad je izbjegla kod njega na dvor, završava svoju Pohvalu riječima:

Na moja mala prinošenja pogledaj i u mnoga ih pribroj, jer ne prinesoh ti pohvalu kako dostoji, nego prema moći malog mi razuma. Stoga i male nagrade očekujem.

Ali ti nisi bio, o mili moj gospodine i sveti mučeniče, tako malodaran u prolaznom i malovečnom, koliko više u neprolaznom i velikom, što si primio od Boga, jer mene telesno stranu na strani othranio si obilno, a sada te dvostruko molim: da me ishraniš i da utišaš buru ljutu duše i tela moga.
Jefimija usrdno prinosi tebi ovo, sveti.


OSTALA JEFIMIJINA DJELA

Osim Tuge za mladencom Uglješom, sva ostala Jefimijina djela su radovi sa vezom. Zavjesu za carske dveri u Hilandaru Jefimija je, kao i Pohvalu, sačinila od crvene svile i izvezla zlatnom i srebrnom žicom. Na zavjesi su Hristos sa svetim Jovanom Zlatoustim i svetim Vasilijem Velikim, a iza njih se nalaze anđeli obučeni u đakonske stihare. Kod Hristovih nogu je Jefimija izvezla molitvu Spasitelju, u kojoj mu se obraća od oskvrnjenih usana, od mrskog jezika, od nečistih usana, od duše oskvrnjene i moli ga da joj primi tu prozbu. Strašne su i opominjujuće riječi koje stoje na kraju zapisa, uz datum kada je priložena zavjesa: I ko će odneti ovo iz hrama Presvete Bogorodice hilandarske da je odlučen od jednosušne Trojice i da mu je suparnica prečista Bogomati hilandarska u dan strašnog ispita. Amin.

Kada je Jefimija primila tzv. veliku shimu i dobila ime Jevpraksija, oko 1405. godine, ona je napravila plaštanicu, još jednu rukodjelju za dar manastiru. Plaštanica je platno na kojem je predstavljen Gospod pred pogreb i koje se iznosi u crkvi na Veliki petak. I na ovom svom djelu, kao i na pređašnjim, ona je ostavila kratak zapis. U zapisu se sjeća svoje majke, takođe zamonašene po smrti svoga muža pod imenom Jefimija.

Crkveni vez, koji je bio Jefimijina stvaralačka preokupacija, široko je bio rasprostranjen u srpskim manastirima srednjega vijeka, ali i među narodom. Vez je obično rađen na crvenoj svili, uvezenoj iz Italije ili Carigrada. Vezlo se svilenim koncem ili metalnom zlatnom i srebrnom žicom, a obrađivane teme bile su uglavnom ikonografskog karaktera.

Od bogate veziljske djelatnosti u srednjem vijeku, do danas je malo sačuvano. Ono što je uspjelo da preživi vijekove, međutim, nije tretirano danas na pravi način, jer kod nas gotovo da i nema stručnjaka koji se bave restauracijom veza.

Narodni vez, za razliku od crkvenog, nije sačuvan.