Tema: Stara srpska knjizevnost

SVETI KNEZ STEFAN ŠTILJANOVIĆ


Nakon formiranja srpskog duhovnog i kulturnog središta u Sremu oko kulta svetiteljske porodice slijepog despota Stefana Brankovića, književno stvaranje vezano za sjeverne srpske zemlje produžava se sa kultnim djelima posvećenim svetom knezu Stefanu Štiljanoviću. Stefan Štiljanović je veliki dio svoga života proveo u Sremu i Slavoniji, mada svojim porijeklom nije imao nikakvu vezu sa ovim krajevima. Bio je rodom iz Paštrovića, koji su u zaleđu Budve, i u istoriji, predanju i legendi ostao je poznat kao dobar ratnik i još bolji i veći dobročinitelj i bogougodnik. Za vrijeme velike pošasti i gladi u Sremu i Slavoniji, pomagao je izobilno svoj narod. O tome svjedoče brojni njemu posvećeni književni spisi, čije je autorstvo mahom nepoznato

Poslije definitivnog pada srpskih krajeva pod osmanlijsku vlast, srednjovjekovna srpska književnost, kao i do tada, nastavlja da prati istorijsku sudbinu svoga naroda. U zbjegovima, ropstvima i izgnanstvima Srba biva uvijek živi svjedok narodnog stradanja, ali i njegovog duhovnog procvata. Ubrzo nakon pada despotovine Brankovića počinju da se formiraju novi srpski kulturni centri, a jedna od žiža nacionalnog ujedinjenja biva u Sremu. Za to je najviše zaslužan svetiteljski kult cijele porodice slijepog despota Stefana Brankovića, koja je bila jedan od ogranaka loze posljednjih srpskih vladara.

Nakon formiranja ovog sremskog duhovnog i kulturnog središta, vezanog uglavnom za manastir Krušedol, književno stvaranje u sjevernim srpskim zemljama i posjedima produžava se sa kultnim djelima posvećenim svetom knezu Stefanu Štiljanoviću. U nauci postoje velika neslaganja oko autorstva ovih spisa, jer gotovo da uopšte nema podataka o njihovim sastavljačima, kao što, uostalom, ima i vrlo malo istorijskih svjedočanstava o ličnosti Stefana Štiljanovića.


PORIJEKLO SVETOG KNEZA STEFANA ŠTILJANOVIĆA

Sveti knez Stefan Štiljanović mnogo je prisutniji u književnosti, legendi, bakropisu i slikarstvu, nego u istorijskim izvorima. Veliki dio svog života proveo je u Sremu i Slavoniji, mada svojim porijeklom nije imao nikakvu vezu sa ovim krajevima. Rodom je bio iz srpskog primorja, iz sela Paštrovića, koje se nalazi u zaleđu iznad Budve. Ovaj sveti i pravedni gospodin moj Novi Stefan, kazuje o Štiljanoviću jedan nepoznati pisac, beše rodom s one strane Zahumlja, gde je oblast koja pripada Južnom moru, pod vlašću dužda gradskog, to jest venecijanskog. Tamo rođen bi i vaspitan pravedni Stefan, u župi nazvanoj sada Paštrović.

U odnosu na sjeverne krajeve, primorje, a naročito Boka, predstavljaju jednu od egzotičnijih srpskih naseobina – i po geografskoj konfiguraciji i po mentalnom sklopu žitelja. Boka je oduvijek bila neiscrpna inspiracija mnoštvu umjetnika, pa je tako i vladika Nikolaj Žički i Ohridski u svom prvom pisanom sastavu, Uspomenama iz Boke, o njoj govorio. Video sam celo Primorje srpsko, veli vladika Nikolaj, od Rijeke do Kotora. Ono je celo lepo i krasno, ali je Boka najlepši i najkrasniji deo svega Primorja. Svet koji iz Evrope na Jadransko more dolazi, zaustavlja se na prvom mestu, misleći da se dalje ne može lepšeg mesta naći, ali Boku je Bog navlaš prikrio od radoznalaca, taj najubaviji cvet Primorja, jer je nju isključivo za Srbe odredio.

Paštrovići, koji se prostiru između Budve i Petrovca, bili su poznata crnogorska kneževina sa mnoštvom sela i oko 12 plemena. Za vrijeme njihove burne istorije ovdje su podignuta i četiri manastira: Proskvica, Gradište, Reževići i Duljevo i oko 36 manjih crkvica i kapela.


SREMSKI RATNIK I DOBROTVOR, KNEZ STEFAN

Posljednji paštrovićki knez, po predanju, bio je upravo Stefan Štiljanović. Pod turskom prisilom otišao je iz Paštrovića i potkraj 15. vijeka doselio se najprije u Srem. Tu je učestvovao u austrijskom građanskom ratu protiv Turaka, na strani austrijskog kralja Ferdinanda Habsburga. Od Ferdinanda je Stefan u dva navrata dobijao posjede u Sremu i Slavoniji, gdje se poslije trajno nastanio. Proslavio se kao veliki i dobar ratnik, ali, kako piše njegov životopisac, nije zbog toga u krv ogrezao, niti se hvalisao svojim uspjesima: Sve, pak, činjaše blaženi i uvek spominjani sveti i pravedni Stefan sa strahom i radošću: ako milostinju davaše, ako molitvu tvoraše, ako u ratu pobeđivaše, ničim, pak ne uznosaše se, samo sa strahom Bogu zahvalnost odavaše.

Stefan Štiljanović bio je i veliki dobročinitelj, mnogo je pomagao srpski narod Slavonije i Srema u teškim vremenima siromaštva i gladi. Besplatno je dijelio žito iz svojih ambara, o čemu svjedoči i sastavljač Povesnog slova o Svetom knezu Stefanu Štiljanoviću: Nekada glad velika beše u kraju tom gde sveti živeše — i čudim se kako glad zadesi takvu zemlju, od iskona izobilnu i svagda plodnu. Ili velika suša beše, ili nešto drugo. Meni se čini da ništa drugo ne beše do ljuti ratovi koji dopadoše mnogo godina od prokletih i bezbožnih Agarena. I često plenjahu zemlju i odgonjahu goveda i drugu ratarsku stoku. I ljudi, u zbegovima živeći, ne mogahu semena zasejati, niti, opet, žetvu požeti od takvog nasilja bezbožnih Agarena. Tada nađoše se svetog Stefana žitnice prepune. I ljudi mnogi dolažahu i moljahu svetog da im proda žito i uzme od njih novac. A sveti i bogoljubivi Stefan skruši se u duši i sažali na ljude mučene glađu.

Stefan je imao suprugu Jelenu. Jelena je bila pobožna i dobročiniteljna, okupljala je u domu umne i učene ljude svoga vremena, koji su bili vrlinskog života i dobrog rasuđivanja. Kako piše njegov životopisac, u svemu se ona ugledaše onima koje su u pobožnosti prve zasijale Carice, i imenom i staranjem.


KULTNI SPISI O SV. STEFANU ŠTILJANOVIĆU I NJEGOVOM UPOKOLJENJU

Kultni spisi o sv Stefanu Štiljanoviću nastajali su tokom 16, 17. i 18. vijeka i uglavnom su vezani za fruškogorske manastire. U tom periodu sastavljeni su: Služba Svetom knezu Stefanu Štiljanoviću, Povesno slovo, Pohvalno slovo, Kratko povesno slovo i Služba prenosu moštiju. Autori ovih spisa su mahom nepoznati, iako se prva četiri sastava često vezuju za ime patrijarha Pajsija. Od jednog istog pisca potiču vjerovatno Povesno i Pohvalno slovo Svetom Stefanu Štiljanviću, i ovi se sastavi u literaturi mogu naći u prenosu na savremeni srpski jezik.

U Povesnom slovu tematika je prevashodno žitijnog tipa. Akcenat je, dakle, na događajima iz života svetoga, koji imaju svoju analogiju u žitijima biblijskih ličnosti. Najsnažnije vezivanje za Bibliju ide preko poređenja Stefana sa starozavjetnim Josifom, koji je, kao i on, hranio narod u sedam gladnih godina. Oskudniji biografski podaci, ali zato naglašeno pjesničko proslavljanje podviga Stefanovog, nalaze se u njemu posvećenom Pohvalnom slovu: I odakle ovog muža pravednog i svetog da počnemo vrlinu oglašavati, jer o ovom pravednom Stefanu, kako ranije ispitasmo i prema umu datoj našoj hudosti, ispisivanjem Slova života njegovog izložismo vam? I sada još u sladost pohvalne besede njegove govorim vašim bogoljubivim dušama.

Sveti Stefan Štiljanović upokojio se poslije 1540. godine. Po njegovoj smrti, kako sastavljač Povesnog slova navodi, supruga mu Jelena podijelila je dio imanja slugama, praštajući im ako ko želi da ide, a sama, u strahu od turske najezde, otišla u Njemačku zemlju. Kada su Agareni zaista zauzeli grad u kojem je Stefan bio, počela se iznad njegovog groba javljati svjetlost. I ovo videvši vojska agarenska, siđe sa užasom i udivljenjem na mesto to. I počeše kopati misleći da bi tu blago skriveno moglo biti, jer ovi od iskona nisu bili svetoljubivi i bogoljubivi, nego srebroljubivi. Pošto kopajući nisu naišli ni na kakve zlatnike, nego na netruležno tijelo Stefanovo, predali su mošti svetoga svome zapovjedniku Amiru. Čuvši za čudesno projavljivanje Stefanovog tijela, monasi manastira Šišatovac otkupili su ga od Amira i odnijeli sa sobom. Od tada pa sve do danas mnoga znamenja i isceljenja od svetih moštiju blagodaću Hristovom dogodiše se... jer koji god ljudi ranama i raznim bolestima savladani i od duhova nečistih postradali, sa verom prilaze tamo, svi iscelenje primaju i radujući se svojima odlaze. Mošti sv. Stefana Štiljanovića su sve do 1942. godine bile u Šišatovcu, a onda su prenesene u Saborni hram u Beogradu, gdje se i danas nalaze. Jelena se ubrzo nakon upokojenja svoga muža zamonašila i nazvala se Jelisavetom monahinjom. Zajedno sa svojim mužem u Pravoslavnoj crkvi proslavlja se 4. oktobra po starom, odnosno 17. oktobra po novom kalendaru.

SRPSKO RUKOPISNO NASLJEĐE 16. VIJEKA


U 16. vijeku se srpska književnost razvija u nekoliko pravaca. U bugarskoj etničkoj sredini u ovom periodu evidentan je uticaj iz Srbije, naročito srpske knjige resavskog izvoda, tako da se jednim svojim dijelom literatura tzv. sofijskog književnog kruga može uvrstiti u korpus srpske književnosti. Veliki je uticaj srpske knjige i u Rusiji, dok se u samoj Srbiji književni rad mahom svodi na prepisivanje i prepravljanje ranije nastalih djela. Mjestimično se javljaju i originalni spisi, kakva su djela Zografa Longina, pisca, ikonopisca i iluminatora iz manastira Pećke patrijaršije. Za veće i dalje rasprostiranje srpske knjige bitno je to što se krajem petnaestog vijeka osniva prva srpska štamparija na Cetinju, a u šesnaestom vijeku se pojavljuje niz njih na srpskoj teritoriji i u Veneciji

U šesnaestom vijeku stara srpska književnost pisala se manje nego u ranijim periodima svoga istorijskog istrajavanja, ali se ipak može govoriti o izvjesnom nastavljanju vijekovne literarne tradicije. Ova epoha je obilježena već dobro utemeljenom turskom vladavinom u slovenskim zemljama i gubljenjem svake teritorijalne nezavisnosti srpskih zemalja, koja se u potpunosti zbila već krajem 15. vijeka sa padom Zete. Karakteristično je to što je sa osmanlijskom invazijom književnost stvarana na slovenskom tlu u 16. vijeku dobila svoj zajednički imenitelj i tako prevazišla nacionalne okvire. Ona je bila prožeta sviješću o jedinstvu svih pravoslavnih hrišćana Balkana, čiji je ideal oduvijek bila duhovna sloboda, iako su tada spolja bili porobljeni Turcima i ugroženi islamom.

Miješanje kulturnih i nacionalnih uticaja ide preko razmjene rukopisnog nasljeđa slovenskih naroda, kao i preko obrazovanih ljudi, monaha i laika, koji su odlazeći iz otačastva u drugim zemljama bili predstavnici onog miljea u kojem su ponikli. Putevi književnosti se tu ne zadržavaju samo na granicama Balkana, nego idu i dalje. Tako, na primjer, srpski književnici i monasi odlaze čak u Rusiju, pa doba tzv. ''drugog južnoslovenskog uticaja'' u Rusiji zna za mnoge istaknute predstavnike srpske kulture. Jedni od najpoznatijih su bili Lav Ainkita Filolog i Pahomije Srbin, koji je za liturgijske potrebe preradio veliki broj starih ruskih žitija i himnografskih spisa i dao im specifičan vizantijsko-južnoslovenski pečat.

U bugarskoj je takođe evidentan uticaj iz Srbije, naročito srpske pravopisne redakcije resavskog izvoda. U samoj Srbiji, književni rad se mahom svodi na prepisivanje i prepravljanje ranije nastalih djela, a mjestimično se javljaju i originalni spisi. Bitno je to što se krajem petnaestog vijeka osniva prva srpska štamparija na Cetinju, a u šesnaestom vijeku se pojavljuje niz njih na srpskoj teritoriji i u Veneciji. To će umnogome doprinijeti bržem i širem rasprostiranju stare srpske knjige.


SOFIJSKI KNJIŽEVNI KRUG

U bugarskoj etničkoj sredini, najviše u Sofiji, u 16. vijeku se razvija književnost na temelju resavske redakcije srpske knjige, tako da se jednim svojim dijelom ona može uvrstiti u korpus srpske književnosti. Najistaknutiji predstavnik ovog tzv. sofijskog književnog kruga jeste Pop Peja, sofijski sveštenik i svjedok mučeništva mladog kujundžije iz Kratova Đorđa. Zato što nije htio da primi islamsku vjeru, Đorđa su Turci spalili usred Sofije 1515. godine. Pop Peja mu je ustanovio kult kao novom velikomučeniku i napisao Službu i Mučenije Đorđa Kratovca u periodu između 1516. i 1539. godine. U Službi se sveštenik Peja obraća Kratovcu:

Stao jesi, mučeniče, na sudištu mučiteljnom /kao jagnje nezlobivo posred vukova, /ne užasavajući se ni dršćući /od škrgutanja na te zuba tih. /Ovoga radi te proslavljamo, /pominjući tvoju hrabrost. /Gledaše tebe mučitelj kako čvrsto stojiš, Đorđe Kratovče,/ i zapovesti njegove nizašta ne smatraš, / razgaraše se jarošću na te, blaženi. / Železima te okiva i u tamnicu zatvara, / hoteći ustrašiti te kao neumudrena, / no pokaza se posramljen, oholi.

Mučenije Đorđa Kratovca žanrovski ima potporu u drevnom sastavljanju zapisa o hrišćanskim mučenicima iz prvih vijekova hrišćanstva. To su bili tzv. martirijumi i iz njih se postepeno razvila forma žitija kao istinite priče o životu svetitelja, ne samo mučenika nego i podvižnika i pastira. U srpskoj književnosti se žanr mučenija obnovio sa stradanjem srpske vojske i kneza Lazara na Kosovu i postao rasprostranjen u novonastalim uslovima turskog nasilja nad Srbima. U Mučeniju Đorđa Kratovca nazire se veza sa ovom linijom srpske književnosti, jer Pop Peja piše o stradanju sv. Cara Lazara na Kosovu i o smislu njegove slobodne žrtve, povezujući je sa, takođe, dobrovoljnim stradanjem novomučenika Đorđa.


ZOGRAF LONGIN, SRPSKI PISAC I SLIKAR 16. VIJEKA

Zograf Longin je srpski pisac, ikonopisac i freskopisac, iluminator i prepisivač knjiga iz druge polovine 16. vijeka. Rođen je u Hvosnu, dijelu Metohije oko Peći, gdje je proveo dobar dio svoga života. Učio se pisanju i živopisanju u manastiru Pećke patrijaršije, čije je obnove bio učesnik 1557. godine i gdje se zamonašio dvadesetak godine kasnije. Oslikavao je crkve u hvostanskom kraju, ali i u udaljenijim manastirima: Gračanici, Studenici, Mileševi, Lomnici i drugdje. Najznačajnije njegovo ikonopisačko djelo nastalo je u Dečanima, gdje je naslikao ikonu sv. Stefana Dečanskog. Ikonu je uradio prema Žitiju Svetog Stefana Dečanskog Grigorija Camblaka i naročito zanimljivo predstavio scenu bitke na Velbuždu.

Na poleđini ikone Longin je ostavio autobiografski zapis, u kojem se obraća sv. kralju Stefanu i govori o nekoj teškoj bolesti koja ga je mučila dok je radio:

O Sveti Hristov božanstveni velikomučeniče, nosioče venca i Prvomučenikov imenjače, Stefane Dečanski, kao onaj koji u cara tvari stojiš pred trostruko sjajnim Svetim prestolom, dušom mojom sa telom u neiscelenoj bolesti sa ranama i gnojem, što me ljuto bole, molim ti se posreduj kod Hrista vladike za mene smernog, koji rukom mojom s dušom mi ovo naslikah i tebi ljubazno prinesoh, nedostojni Hristov rab Longin, rasonoša i zograf.

Oko 1596. godine Longin se ogledao u sastavljanju akatista, ali — što je bilo neuobičajeno — ne nekom srpskom svetitelju, nego prvom hrišćanskom mučeniku Arhiđakonu Stefanu. Ipak, u Akatistu pominje i srpske svetitelje, pa obraćajući se Stefanu u poznatoj akatisnoj anafori Raduj se, naziva ga i časnim vijencem sv. Simeona Mirotočivog:

Opevam tvoje sile i čudesa i tvoja prevelika čudotvorna znamenja. Hvalimo te svi kao apostola Hristova i služitelja njegove blagodati i prvomučenika, ti bogovidče Sveti Stefane. U tvoju veliku svetinju useli se Duha Svetoga blagodet i prikljanjajući se njoj molimo se: Ne zaboravi mene smirenog i lenjog i nepotrebnog raba tvog, već posveti i proslavi i nauči me vapiti iz sredine duše tebi ovakve reči:

Raduj se, radosti onima koji te pevaju,
Raduj se, slabosti onima koji te hvale,
Raduj se, zvezdo crkvena,
Raduj se, čistoto duhovna,
Raduj se, časni venče Simeonu Srpskom.


STARO SRPSKO ŠTAMPARSTVO

Prvu srpsku štampariju osnovao je Đurađ Crnojević na Cetinju 1493. godine. Iz ove cetinjske štamparije izašlo je svega pet knjiga: Oktoih prvoglasnik, Oktoih petoglasnik, Psaltir s posledovanjem, Trebnik i Četvorojevanđelje. Kako je sam zapisao, Đurađ Crnojević je osnovao štampariju zbog nedostatka rukopisnih knjiga po srpskim manastirima, izazvanog pustošenjem agarenskih čeda. Sa padom Zete, Crne Gore, 1499. godine prestaje da postoji i cetinjska štamparija. Ipak, štamparska tradicija se nastavlja u 16. vijeku, i to u dva pravca: radom Božidara Vukovića u Veneciji i osnivanjem štamparija u Goraždu i Srbiji, u Rujnu, Gračanici i Mileševi. Preuzimanjem posla od strane sinova Božidara Vukovića, venecijanska štamprija se ubrzo komercijalizovala i prestala da ima ljubav prema knjizi za jedinu pokretačku motivaciju, dok su se ostale štamparije u Srbiji i Goraždu manje-više održavale u životu štampajući knjige isključivo za manastirske potrebe.

PATRIJARH PAJSIJE JANJEVAC

Osmi po redu patrijarh obnovljene Pećke patrijaršije bio je Pajsije Janjevac. Istorija ga pamti kao izuzetno preduzimljivu ličnost — stalno je obilazio manastire i parohije na širokom području Srpske pravoslavne crkve, ali se starao i o knjigama, sakupljao ih, opravljao i prepisivao. Osim što je bio dobar pastir svome narodu, raslabljenom i smućenom u agarenskom ropstvu, patrijarh Pajsije bio je i vrstan književnik. Napisao je liturgijski sklop tekstova svetom Urošu i svetom Simonu, jedinim nemanjićkim svetim vladarima koji do tada nisu bili opisani i opjevani u žitijima i službama, a do danas je ostala sačuvana i jedna njegova poslanica upućena rimskom papi Urbanu Osmom

Za vrijeme turske vladavine Srbi su izgubili ne samo državnu autonomiju nego i crkvenu. Poslije smrti partrijarha Arsenija II, koji je bio na tronu kada je pala despotovina 1459. godine, Srpska crkva pala je pod jurisdikciju Ohridske arhiepiskopije. Takvo stanje zadržalo se sve do sredine sedamnaestog vijeka, kada je obnovljena srpska patrijaršija u Peći i postala faktor svenarodnog ujedinjenja na cijelom njegovom etničkom području. Sultan Sulejman Veličanstveni, u narodu poznat kao krvnik, bludnik i vinopija, izdao je ferman i povratio Srbima crkvenu autokefalnost 1557. godine. U to doba su na Porti u Carigradu bila tri vezira Srbina: Rustem-paša Opuković, Ali-paša Semiz i Mehmed-paša Sokolović. Oni su se trudili da srpskoj raji učine život što snošljivijim i njihovom zaslugom, a najviše zaslugom Mehmed-paše Sokolovića, obnovljena je Pećka patrijaršija. Za patrijarha je došao Makarije, po nekim izvorima srodnik paše Sokolovića, koji je sa svojim nasljednicima na tronu preuzeo u narodu vođstvo onda kada nikakvog drugog vođstva nije ni bilo. Patrijarsi su putovali diljem okupirane srpske zemlje i pokušavali da objedine i obnove rastočenu narodnu snagu, shvatanja i živote.

Osmi po redu patrijarh poslije Makarija bio je Pajsije Janjevac, koji je ujedno bio i jedan od posljednjih književnika stare srpske književnosti. Rođen je u svešteničkoj porodici sredinom 16. vijeka, u Janjevu na Kosovu. Zamonašio se u manastiru Ubožac, godine 1612. izabran je za mitropolita novobrdskog, a 1614. za patrijarha srpskog, što će ostati i u naredne trideset tri godine. Istorija ga pamti kao izuzetno preduzimljivu ličnost — stalno je obilazio manastire i parohije na širokom području Srpske pravoslavne crkve, ali se starao i o knjigama, sakupljao ih, opravljao i prepisivao. Živio je gotovo stotinu godina, upokojio se 1647. godine, po povratku iz posjete Svetoj zemlji.

Osim što je bio dobar pastir svome narodu, raslabljenom i smućenom u agarenskom ropstvu, patrijarh Pajsije bio je i vrstan književnik. Napisao je liturgijski sklop tekstova svetom Urošu i svetom Simonu, jedinim nemanjićkim svetim vladarima koji do tada nisu bili opisani i opjevani u žitijima i službama. On je tvorac i jedne zanimljive poslanice papi Urbanu Osmom, a za ime patrijarha Pajsija vezuju se, doduše ne čvrsto, i neka djela posvećena sv. Stefanu Štiljanoviću.


ŽITIJE I SLUŽBA SV. STEFANU PRVOVENČANOM — MONAHU SIMEONU

Patrijarh Pajsije je sastavio sinaksarsko Žitije i Službu prepodobnom Simonu monahu, koji je u svijetu bio prvi srpski kralj Stefan Prvovjenčani, brat svetog Save i sin Stefana Nemanje. Povod za sastavljanje ovih tekstova, a ujedno i razlog što ovaj svetitelj nije ranije dobio svoje kultne spise, jeste taj što su njegove mošti otkrivene u Sopoćanima tek 1629. godine. Centralno mjesto u sinaksarskom žitiju ima momenat kada je sveti Sava vaskrsao Stefana, koji je već nekoliko sati ležao mrtav, kako bi mu ispunio posljednju želju da ovaj umre kao monah: O divnog čuda! Telo koje je bilo viđeno tri časa bez duše uskrsnu Sava najedanput. I odenu ga u inočke odežde i shimu stavi. I odreče se ovog sveta. Još za svetovnog života uruči skiptar države sinu svome Radoslavu. I oproštaj primivši od svetitelja, opet razreši se od ovoga života. I beše sabor mnoštva Srba, pesmama i kandilima ukrašavahu njega i grobu predadoše prepodobno telo u velikoj lavri Studenici, prvoj arhimandriji, gde i do danas grobnica stoji.

Pajsije u žitiju ukratko prati dalji slijed istorijskih događaja, prenos moštiju Simonovih u Sopoćane, pominje Kosovsku bitku i spaljivanje moštiju svetog Save na Vračaru 1594. godine. Godine 7094. nekog bega nauči đavo i klevetu donese seraskeru govoreći: "Veruju Turci Svetom Savi i krste se". Oh, meni grešnom! Odmah posla serasker i donesoše Svetog Save mošti i sažeže ih u Beogradu na Vračaru meseca aprila 27. dana, na Svetog Simeona Sveštenomučenika i srodnika Gospodnja. I tada beše bura vetrovita i gradno kamenje, tako da niko nije mogao uteći. I te noći upali se kula unutar grada gde su bili oružje i okovi, i ognjem izgoreše, jedva nešto mogoše odbraniti.

Služba prepodobnom Simonu pisana je u klasičnom srednjovjekovnom žanru i retorici himnografije. Autor traži pomoć za svoj narod od sv. Simona, koji je Boga od mladosti zavoleo, skiptrom države upravljao i na zemlji se junački podvizavao, vapijući: Stefane Prvovenčani, Srbima velika pohvalo, rod svoj ne zaboravi!


SPISI O SV. CARU UROŠU

Posljednji srpski car Uroš je sin Dušana Silnog i u narodu je poznatiji kao Uroš Nejaki. Došao je na prijestol sa svega devetnaest godina i vladao do svoje nepune trideset pete godine. Bio je krasan izgledom, krotak, blag, nevlastoljobiv, a bogoljubiv. Podjednako je poznat i usmenoj i pisanoj književnoj tradiciji, pa mu tako patrijarh Pajsije sastavlja Žitije i Službu, a epsko predanje ga najbolje pamti u pjesmi Uroš i Mrnjavčevići. U oba svjedočanstva o caru Urošu sačuvani su podaci o nesigurnim i prevratničkim vremenima pred Maričku bitku, kada su se mnogi velikaši digli i između sebe rasparčavali srpsku zemlju. Narodni pjevač je u trvljenju oko vlasti Mrnjavčevića i Uroša izabrao Marka Kraljevića da presudi kome pripada zemlja. Poznata je molitva njegove majke Jevrosime:

Marko sine, jedini u majke,
ne bila ti moja rana kleta,
nemoj, sine, govoriti krivo,
ni po babu ni po stričevima,
već po pravdi Boga istinoga!
Bolje ti je uzgubiti glavu,
nego svoju ogr'ješiti dušu.

Kako stoji u Pajsijevom Žitiju cara Uroša, Uroša je zaista ubio Vukašin Mrnjavčević u Nerodimlju, oblasti na Kosovu i Metohiji oko rijeke Nerodimke. Dvjesta jedanaest godina nakon toga, po viđenju nekog čobanina iz Ovčeg Polja, pronađeno je netruležno tijelo cara Uroša i smješteno u manastir Nerodimlje. U osamnaestom vijeku je monah Hristofor prenio kivot sa njegovim moštima u manastir Jazak na Fruškoj gori, gdje se i danas nalaze.

Za patrijarha Pajsija kao književnika karakteristično je njegovo samouniženje i skrušenost kojom se on obraća čitaocima o u ovom žitiju, govoreći: Ono što je teskobno i nedomišljeno, od jezika mojeg je... Ne znam ja grešni i nepotrebni da li će ovo biti ugodno proroku i svetom. Sam Gospod zna. Molim vas i ubeđujem, oci i braćo i čeda, ako šta bude pogrešno, bilo u kojoj stihiri ili u kojem redu, ili u kojoj reči, ispravljajte, a ne kunite, Gospoda radi. Jer ne pisa Duh Sveti, niti muž sveti, već ruka grešna i duh malaksao, u poslednja vremena, nevoljna i nasilna od bezbožnika.


POSLANICA PAPI URBANU

Kratko je i zanimljivo pismo patrijarha Pajsija papi Urbanu Osmom, koje mu je uputio u vremenu kada su Srbi teško opstojavali u turskom ropstvu, a papa ih zvao da pređu u Uniju. U poslanici patrijarh brani pravoslavno učenje utemeljeno na sedam vaseljenskih sabora, raspravlja o upotrebi beskvasnih hljebova na liturgiji, koje su rimokatolici uveli kao inovaciju, potom i o ključnom teološkom pitanju o Svetom duhu, tzv. filioque. Takođe, iako brani izvornost pravoslavnog učenja, patrijarh Pajsije pokazuje i učtivu otvorenost prema Rimokatoličkoj crkvi, obraćajući se na kraju papi Urbanu riječima: I mi predlažemo, kako rekosmo istom arhiđakonu, da ćemo postaviti u pomenik ime svetosti tvoje i ranijih papa rimskoh, kako znamo da je bilo u stara vremena. I pošaljite nam pismo ako su šta saborovali istočni oci i zapadni, da bismo uznali da li je dobro to što se držimo predanog nam od svetih apostola i svetih sabora. I Gospod pozivanjem svetih da sjedini kako da budemo jedno stado i jedan pastir u samom Gospodu našem Isusu Hristu. A njemu neka je slava i sila sa Ocem i Presvetim Duhom i sada i uvek i u vekove vekova.

POSLJEDNJI ODJECI STARE SRPSKE KNJIŽEVNOSTI


Epoha srednjovjekovne književnosti je sa djelima patrijarha Pajsija Janjevca bila već okončana i u njen korpu ubrajaju se samo još poneka literarna ostvarenja iz razdoblja sedamnaestog vijeka. Nekoliko pisaca se izdvajaju u tom periodu, među kojima grof Đorđe Branković, Gavrilo Tadić i patrijarh Arsenije Crnojević. Karakteristično je da su posljednja dva pisca ostala upamćena po svojim putopisima o Svetoj zemlji, a grof Đorđe Branković je pak književnik koji već geografski pripada novoj književnosti. On živi na teritoriji Austrije, ali se tematski još uvijek njegovo djelo naslanja na staru književnost

Posljednji izdanci stare srpske književnosti vezani su uglavnom za putopise i istoriografske spise, koji nastaju neposredno prije ili nakon Velike seobe Srba pod patrijarhom Arsenijem III Crnojevićem. Velika seoba obuhvatila je iseljavanje Srba sa centralnih srpskih teritorija južne Srbije, Kosova i Metohije na sjever, u tadašnju Austriju i Mađarsku, a današnju Vojvodinu i južnu Mađarsku. Kako su se promijenili habitusi velikog broja srpskih porodica, tako se počeo mijenjati i njihov način života, kultura, pa i književnost. Sve su te promjene išle postupno, pa se još u prvim decenijama u novoj državi njeguje stari duh i jezik, pišu se knjige po uzoru na drevne srednjovjekovne, pravi se štit i utemeljuje identitet u odnosu na strane uticaje okoline


KNJIŽEVNOST SEDAMANESTOG VIJEKA

Epoha srednjovjekovne književnosti je sa djelima patrijarha Pajsija Janjevca bila već okončana i u njen korpus ubrajaju se samo još poneka literarna ostvarenja iz razdoblja sedamnaestog vijeka. Nekoliko pisaca se izdvajaju u tom periodu, među kojima grof Đorđe Branković, Gavrilo Tadić i patrijarh Arsenije Crnojević. Karakteristično je da su oba posljednja pisca ostala upamćena po svojim putopisima o Svetoj zemlji, a ovom žanru pripada i nešto kasnije pisan izvještaj monaha Jeroteja Račanina sa njegovog putovanja u Palestinu tridesetih godina 18. vijeka. Ovi putopisi pokazuju neprekinutu srednjovjekovnu tradiciju posjećivanja svetih mjesta u Palestini, koju je mnogo ranije posjetio, opisao i u njoj živio Nikon Jerusalimac, duhovnik Jelene Balšić.

Grof Đorđe Branković je pak književnik koji već geografski pripada novoj književnosti, jer je naseljen na teritoriji Austrije, ali tematski još uvijek se njegovo djelo naslanja na staru književnost. On je samo jedan od primjera kako su se Srbi i prije Velike seobe iseljavali u sjeverne teritorije pod austrijskom vlašću. Poznato je da je porodica slijepog despota Stefana, sina Đurđa Brankovića, bila naseljena u Sremu. Takođe, sv. knez Stefan Štiljanović bio je jedno vrijeme ratnik austrijskog cara i imao svoje posjede na sjeveru. U njegovom žitiju stoji da je mnogo pomagao svoj narod u Bačkoj i Sremu, što znači da je tu bilo Srba i u 16. vijeku.


GROF ĐORĐE BRANKOVIĆ

Đorđe Branković se krajem 17. vijeka pojavljuje među Srbima kao austrijski povjerenik, u vremenu kada su učestali sukobi između Austrije, Mađarske i Turske. Đorđe je rodom iz okoline Trebinja, iz porodice koje je došla u Pomorišje krajem petnaestog ili početkom šesnaestog vijeka. U ranoj mladosti je stupio u diplomatsku službu kod erdeljskog kneza, a već oko 1673. počeo se izdavati za potomka srpskih despota Brankovića. Pošto mu je bilo jako stalo do plemićke titule, a imajući jake veze i među srpskom i među austrijskom vlastelom, austrijski car mu je 1683. godine dao titulu barona, a 1688. godine mu je i patrijarh Arsenije priznao da vodi porijeklo od starih srpskih despota. Samo godinu dana kasnije Brankovića je uhapsio jedan zapovjednik austrijske vojske zbog sumnje da je sarađivao sa Rusima i vlaškim knezom protiv vlastodržaca u Beču. Pošto je tada bio lišen slobode, Branković je nije više nikada ponovo zadobio. Od tada, pa do svoje smrti, 1711. godine, vrijeme je provodio po zatvorima u Beču i Hebu.

Vrijeme sužanjstva Đorđa Brankovića se, otprilike, poklapa sa vremenom njegovog rada na tzv. Slavenosrpskim hronikama, istoriografije o srpskom narodu, pisane uz obilno korištenje mnogih stranih i domaćih izvora. Od domaćih izvora koristio je istoriografske spise stare srpske književnosti — rodoslove, ljetopise, djela arhiepiskopa Danila II, Grigorija Camblaka i drugih; a od stranih izvora ruske i zapadne pisce, kao što su Orbini, Kromer i Bonfini. Jezik Slavenosrpskih hronika je težak, stari srpski jezik pod novim uticajima, sa složenim stilom i golemim rečenicama. Opisujući, recimo, dolazak cara Dušana u svoju zadužbinu Sv. arhangela kod Prizrena, grof Đorđe veli: Tu se imaše priviknuti svojim običajima, ne samo božastvenim službama sveštederog Boga, kada se žrtva svetih tajni delom ispunjava, tvoriti zastupničko poslušanje, nego još i zajedno okupljenim blagonaročitim knezovima i drugim velikoimenitim, velmožnim dostojanstvenog skupa boljarima, vojnim vojvodama i sa svim činonačelnicima slovenosrpskog naroda, posle okončanog mnogocenog praznovanja i svetkovanja, jednodušno govoraše, kako duhovnom, tako i svetovnom skupu.

Slavenosrpske hronike su izuzetno obimne, pisane u pet rukopisnih tomova. Do danas nisu objavljene u cjelini.


PUTOPISI O SVETOJ ZEMLJI

Sveta zemlja je, veli Gavrilo Tadić, svim zemljama korijen i glava. Ovaj sveti grad Jerusalim, što govori i sveto Jevanđelje, jeste grad cara velikog. Nije samo Jerusalim, nego i sva zemlja kuda je hodio Hristos, zemlja proroštava, o čemu se govori u Bibliji. Stoga govori Gospod iz usta proročkih: ''Zemlja obećana iz koje teku med i mlijeko.'' Ovdje dolaze svi narodi i vjere sa svih strana svijeta. I svi narodi dolaze i poklanjaju se sa vjerom i ljubavlju, ne samo hrišćani, nego i Jermeni i Agareni i Jevreji.

Godine 1661/62. među srpskim poklonicima Hristovom grobu i svetim mjestima u Palestini našao se i Gavrilo Tadić, Sarajlija iz ugledne i stare porodice Humkovića. U samom gradu Jerusalimu ispisao je svjedočanstvo o svom putu na srpskoslovenskom jeziku, sa popriličnim primjesama narodnog govora. Spis je podijeljen na niz skazanja o različitim mjestima i biblijskim događajima vezanim za njih: Skazanje o čudu Svetoga Duha, Skazanje o crkvi Svetoga Jovana Preteče, Skazanje o svetom gradu Vitlejemu, Skazanje kako se podiže časno drvo krsta u svetom gradu Jerusalimu na praznik njegov 14. septembra itd. Ovaj putopis je i oslikan, sadrži 34 minijature u boji, koje predstavljaju opisane hramove i mjesta.

Tokom godine 1682/83. u Jerusalim je putovao i pećki patrijarh Arsenije III Crnojević. Pratioci su mu bili ugledni duhovnici, monasi, vlastelini i hadžije. Putu je prethodilo svenoćno bdenje u Peći: I tako hvalu svenoćnu uzdasmo Hristu Bogu i svetim ugodnicima njegovim u Svetoj i Velikoj crkvi. I braću blagoslovih sa suzama i oproštaj učinismo. Dobar dio rukopisa koji je Arsenije ostavio o ovom putovanju izgubljen je; sačuvani su samo njegovi zapisi o konacima na putu ka Jerusalimu. Tako su, recimo, sedamnaesto konačenje učinili u maloazijskoj varoši Brgaz, gdje se nalazila džamija — zadužbina Mehmed-paše Sokolovića, i običaj koji je on ostavio — svakoga dana za večeru po svim kućama da se daju hleb i čorba putnicima. I nama prineše po običaju, veli patrijarh, ali ne jedosmo. I pođosmo i videsmo careve palate i vrtove, koji su tu veoma divni i krasni. Jedan hoca nas provodi i objašnjava sve. Na tom mjestu uveče su izbjegli razbojnički napad: Te noći za nama dođoše razbojnici i pažljivo nas uhođahu i posmatrahu svekoliko, jer smerahu napasti nas na putu, ali pomoću Božijom i zauzimanjm prečiste Bogomatere sačuvani bejasmo od tih podmuklih lovaca.

Patrijarh Arsenije je ostao u Jerusalimu do Vaskrsa 1683. godine, poslije čega se u Peć vratio nepoznatim putem.
Sva književnost koja će se stvarati nakon što ovaj patrijarh povede svoj narod sa vijekovnih srpskih teritorija ka sjeveru, Mađarskoj i Austriji, neće više pripadati srednjovjekovnoj literaturi — osim možda mjestimično po tematici — nego onome što se u istorijama naziva srpska književnost 18. vijeka.

Izvor;riznicasrpska