Srednjovekovni dokumenti o Srbima u Krajinama

Srednjovekovni dokumenti o Srbima u Krajinama

SREDNJOVEKOVNI DOKUMENTI O SRBIMA U KRAJINAMA

O etničkoj pripadnosti stanovništva Balkanskog poluostrva u antici i Srednjem veku, istoričari se ne slažu. Neki smatraju da je najstarije stanovništvo Balkana slovensko (s plemenskim imenima: Iliri, Tračani, Skordici...), a drugi izričito tvrde da su Sloveni stigli na Balkan tek u šestom i sedmom stoleću posle Hrista.

Zanemarujući ove nedoumice, pogledaćemo šta piše u sačuvanim dokumentima o nešto kasnijem vremenu — Srednjem veku. Ona svedoče o prisustvu Srba na teritorijama srpskih krajina — danas u sastavu Republike Hrvatske, mnogo pre pojave Turaka na Balkanskom poluostrvu. Srbi se pominju u vreme kad, u tim dokumentima, nema pomena o Hrvatima, niti o hrvatskim državama. Pominju se u devetom stoleću samo Srbi i slovenska plemena, a od kneževina: Slavonska i Dalmatinska. Ni u vladarskim titulama nema pomena o Hrvatskoj. Knez Borna, za koga zvanična istorija Jugoslavije piše da je hrvatski knez, označava se samo knezom Guduščana i Timočana, ili, kasnije, knezom Primorske Dalmacije. (Znači, bio je knez u Srbiji, pa kad je prešao na teritoriju pod vlašću Franaka, postavljen je za kneza Primorske Dalmacije – ne Hrvatske Dalmacije, kako krivotvori istorija u Jugoslaviji). Toj Dalmaciji je pripojena Liburnija, ali opet se ne spominju ni Hrvati ni Hrvatska. Ove činjenica ne bi bila sporna da literatura i istoriografija jugoslovenske države (1918—1990), nije preovlađujuće pisala o prisustvu Srba u Panoniji, Baniji, Kordunu, Lici i Dalmaciji, kao posledici njihovog doseljavanja iz Srbije, Makedonije i Crne Gore, i to po osvajanju Balkana od strane Turaka — u četrnaestom, petnaestom i kasnijim stolećima. Istovremeno, i u enciklopedijske odrednice se uselila ova neutemeljena tvrdnja o tako kasnom dolasku Srba na područje zapadnog Balkana. A kad je reč o doseljavanju Slovena u šestom i sednom stoleću, jugoslovenska literatura se (često) i enciklopedije (redovno) ne oslanjaju na istorijska dokumenta. Tako, Enciklopedija Leksikografskog zavoda u Zagrebu ne govori o Srbima kad je reč o tom doseljavanju na Balkan. Njene odrednice, uglavnom, sadrže da su se na Balkan, u šestom i sedmom stoleću, "doselili Sloveni i Hrvati". One ne objašnjavaju kako je u toj slovenskoj masi, tako rano, iskristalisan identitet Hrvata, a ne i Srba — mada su Srbi, oduvek, bili brojniji od Hrvata. Očigledno, u pitanju je izvesna proizvoljnost, ili namera da se u neko davno vreme određena teritorija proglasi posedom jedne nacije, mada to, ni delimično, kako smo naveli, ne potkrepljuju sačuvana dokumenta toga vremena. Prof. Relja Novaković, istraživač antičke i srednjovekovne istorije Srba, upozorava na moguća ogrešenja o nauku:

Tražeći odgovor na ovakva i slična pitanja, istraživač, u nedostatku savremenih izvora, može da zapadne u opasnost da rešenja traži domišljanjem, pri čemu se obično rukovodi logikom i shvatanjima svoga vremena.1

Ovog puta ćemo se osloboditi potrebe za domišljanjem o prošlosti Srba i Hrvata i oslonićemo se samo na poznata i verifikovana dokumenta — s ciljem da vidimo da li su Srbi u srpskim krajinama stanovnici tek posle turske invazije na Balkan, ili su tamo živeli i nekoliko stoleća ranije.

SREDNJOVEKOVNA DOKUMENTI O SRBIMA NA TERITORIJAMA DANAŠNJE HRVATSKE

1. Ajnhardov letopis — deveto stoleće

Letopis se odnosi na vreme između 818. i 823. godine. Moćna franačka država je gospodarila velikim delom Panonije. Protiv franačke vlasti, podigao je ustanak u Slavoniji knez Ljudevit Posavski. Ovaj istorijski događaj su jugoslovenski istoričari komentarisali na osnovu shvatanja svog vremena — što škodi nauci, kako nas upozorava prof. R. Novaković. Oni su slavonske ustanike i kneza Ljudevita proglasili Hrvatima, mada Ajnhardov letopis, uopšte, ne spominje Hrvate. Opisujući ovo vreme, franački hroničar Ajnhard piše da je car Ludvik pozvao u Heristal sve narodne prvake 818. godine, nešto pre Ljudevitovog ustanka. U popisu plemenskih prvaka, nema spomena o predstavniku Hrvata, niti se spominju Hrvati. Na skup je pozvan Ljudevit, kao gospodar Donje Panonije — a ne kao gospodar Hrvata. U isto vreme, potonji knez Dalmacije Borna je pozvan kod franačkog cara u svojstvu kneza Guduskana. Ni on se ne spominje kao hrvatski vođa i uz njegovo ime nema pomena o Hrvatima, ili hrvatskoj državi. Suprotno ovako nedvosmislenom istorijskom izvoru, istoriografija dvadesetog stoleća Bornu tretira kao Hrvata, a Kneževinu Dalmaciju preimenuje u "Primorsku Hrvatsku", ili "Dalmatinsku Hrvatsku".2 (Zanimljivo je, ovakav tretman Kneževine Dalmacije i kneza Borne u jugoslovenskoj istorijskoj literaturi pravda se pozivom na Ajnhardov letopis — mada u njemu, kako smo videli, nema pomena o Hrvatima. Tako, Vladimir Ćorović navodi da su na državnom saboru u Heristalu, te 818. godine, cara Ludviga "pozdravili neki hrvatski izaslanici"3, mada to Ajnhard nije zapisao, a prof. Relja Novaković je iscrpno analizirao zašto se Hrvati ne spominju u ovom Franačkom letopisu).

Ajnhardov letopis ne spominje ni predstavnike Srba u Heristalu, ali beleži da Srbi žive južno od reke Save i u današnjoj Lici. To je godina 822. I Ćorović to ovako zapisuje:

Bežeći ispred Franaka, Ljudevit je, priča franački analist, prebegao Srbima 'za koji se narod kazuje da zauzima veliki deo Dalmacije'.4

Niko od naših istoričara ne raspravlja o ovoj činjenici — da Srbi naseljavaju Dalmaciju u devetom stoleću, i to njen veliki deo, a da se ona proglašava hrvatskom državnom teritorijom. Da je u pitanju neoprostiv propust, svedoči i nelogičnost oko kneza Borne. Za njega se kaže da je Hrvat, a vlada tom srpskom zemljom u Dalmaciji — koju naši istoričari prekrštavaju u "Primorsku Hrvatsku". A ako Borna vlada zemljom koju naseljavaju Srbi, zar je moguće da je on Hrvat, a ne Srbin? Ovo je pitanje još zanimljivije zato što zapisi iz početka devetog stoleća potvrđuju da je Bornin ujak srpski plemić!

To znači da je i Bornina majka Srpkinja.

Prof. Relja Novaković je bio na pragu da reši ovu zagonetku o ranoj rasprostranjenosti Srba na zapadu Balkana sledećim zaključkom:

Ako, po pričanju Ajnhardovom, smemo da naslutimo da su Srbi, kojima je Ljudevit prebegao 822. godine, stanovali negde u oblasti Srba, a možda i nešto zapadnije, onda bismo, uzimajući u obzir i Paganiju, Zahumlje, Travuniju, a možda i Bosnu, mogli reći da je prvobitno jezgro srpske državno-plemenske zajednice nastalo u zapadnom delu kontinentalne Dalmacije.5

Držeći se podataka u Ajnhardovom letopisu, prof. Novaković pronalazi teritorije naseljene Srbima, gde se sklonio Ljudevit Posavski i na kojima se sukobio s franačkim podanikom knezom Dalmacije Bornom:

Sasvim, međutim, drugačije zvuči kada ove Ajnhardove Srbe zamislimo na području koje je za sve vreme bilo ili neposredno uključeno u opisana zbivanja ili se nalazilo negde u blizini. Vrlo je verovatno da je na tom području jedan deo plemena bio protivan politici koju je Borna vodio, kao franački štićenik. Ljudevit je možda to znao i kada je iz svog središta otišao među Srbe, verovatno dolinom Gline ili Une, mogao je pokušati da uklanjanjem protivnika u novoj sredini učvrsti svoje pozicije. On je takav poduhvat mogao da preduzme samo na području koje je dobro poznavao i gde je još od ranije imao izvestan broj svojih oprobanih pristalica, dok bi takav potez negde u središtu Bosne, ili još istočnije, bio ravan bezumlju... Sasvim, međutim, drugačije zvuči kad pod tom srpskom zemljom razumemo područje nedaleko od granice Panonije, negde, recimo, od Plitivičkih jezera prema Srbu, ili dublje prema Lici, ili prema Uni i Sani. Ta srpska zemlja nije morala biti prostorno mala čim Ajnhard kaže da je Ljudevit ubio jednog od njihovih knezova. Najpre će biti da je reč o više županija.6

Ajnhardov letopis još jednom potvrđuje prisutnost Srba u zapadnim delovima Balkana, tamo gde su vlast držali Franci. Videli smo da na saboru u Heristalu (818) predstavnici Srba nisu bili, ali su pozvani na sabor u Frankfurtu (822):

Ajnhard spominje na saboru u Frankfurtu izaslanike ovih naroda: Abodrita, Soraba, Vilaca, Bohema, Moravaca, Predenecenata i Avara.7

Ni ovog puta se ne spominju Hrvati, mada su Franci tada vladali delom Dalmacije, Likom, Kordunom, Banijom, Slavonijom, Baranjom i Sremom. Pošto su predstavnici Srba (Soraba) pozvani na sabor u Frankfurtu, očigledno je da su Srbi živeli u ovim pokrajinama, ili u nekima od njih. Ovaj istorijski dokumenat s franačkog dvora, mada ne objašnjava sve detalje tadašnjih zbivanja, neosporno potvrđuje da su Srbi živeli u navedenim područjima (danas u sastavu Republike Hrvatske) i da su neutemeljene tvrdnje kojima se prisustvo Srba u ovim krajevima pripisuje njihovom doseljavanju od 15. do 19. stoleća.

2. Car Konstantin Porfirogenit: O upravljanju državom (DAI)

Raspravljajući o ovom dokumentu, prof. Relja Novaković kaže da njegove delove istoričari različito tumače — često se ne slažu. Posebno je u njemu nejasno gde se tačno prostirala Hrvatska a gde Srbija, gde su tačne granice srpskih, a gde hrvatskih naseobina. Ovo je još nejasnije kad Porfirogenit, kao i neki drugi srednjovekovni hroničari napišu: "Srbi, koje zovu i Hrvatima", ili "Hrvati, koje zovu i Srbima". Ono što nas interesuje — naseobine Srba na teritorijama današnje Hrvatske — neosporno je. Porfirogenit, u 34. glavi svoga spisa, navodi:

Zemlja Travunjana i Konavljana je jedna: tamošnji stanovnici vode poreklo od nekrštenih Srba, koji su tu živeli od onog arhonta koji je prebegao caru Irakliju iz nekrštene Srbije, do srpskog arhonta Vlastimira. Ovaj arhont Vlastimir dade svojoj kćerci za muža Krajinu, sina Beloja, župana Travunije.8

Ovde prof. Novaković obaveštava da Porfirogenit navodi da su u Paganiji (Neretljanska oblast) naseljeni Srbi i da Pagani drže ostrva: Korčulu, Mljet, Hvar, Brač, Vis, i Lastovo. Paganija je postala uzrok razmirica Srbije i Hrvatske u vreme Porfirogenita, kada će Hrvatska da se širi na račun Srbije i da zaposedne i ranije rečene srpske oblasti: Liku, Krbavu i Gacko. Tako će granice Hrvatske stići, rekom Unom, do Livna i reke Cetine, što podvlači i Porfirogenit.9

Ovaj podatak o Srbima u Dalmaciji, na otocima, u Lici, Krbavi i Gacku (u desetom stoleću), ne daje za pravo onim istoričarima koji navode da se iz ovih oblasti iselio samo hrvatski narod pred turskom najezdom u 15. i 16. stoleću. Ako su Turci iz ovog kraja prognali stanovništvo, onda je ono bilo i srpsko.

3. Hrvatski istoričar Natko Nodilo: Stanovnici Dubrovnika su Srbi

Krajem devetnaestog stoleća je hrvatski istoričar Natko Nodilo proučavao nacionalni sastav stanovništvo zapadnog Balkana, pa je svoje mišljenje izneo i o Dubrovčanima. On u ovom gradu ne nalazi ni Hrvate ni hrvatski jezik. Doslovno piše:

U Dubrovniku, ako i ne od prvog početka, a ono od pamtivjeka, govorilo se srpski; kako kod kuće, tako u javnom životu i u općini, a srpski je bio i raspravni jezik.10

4. Srbi Dubrovnika (rimokatolici) o hrvatskom planu za istrebljenje Srba, XIX vek

Dubrovčani su u 19. veku bili svesni da Austrija sprovodi plan da Srbe rimokatolike prevede u hrvatsku naciju. Oni su se tome opirali i preko novina upozoravali rimokatolike da ne prihvate ovu antisrpsku podvalu. Vodeći dubrovački intelektualci su uočavali da ova austrijska politika podrazumeva i teror nad Srbima najširih razmera. Njega je trebalo da sprovode Hrvati iz Zagreba i Zagorja, s pridobijenim katolicima među Srbima u Dalmaciji, Dubrovniku, Hercegovini, Bosni, Slavoniji i drugim srpskim krajevima. Dubrovčanin Luka Vojinović je preko srpskih dubrovačkih novina, u članku 1897, tačno predvideo hrvatski genocid nad Srbima, sproveden u velikim razmerama u Drugom svetskom ratu. Proročki je napisao:

Srbi preko Drine! I ta se lozinka slijepo sluša i slušaće se do onog usudnog dana koji mora da dođe, kad će jedan veliki kataklizam oboriti sve umjetne ograde, ili... ili, jaoh, porušiti i pošljednje bedeme narodne srpske zgrade i tada će — Hrvati biti zadovoljni!11

5. Vatikanska dokumenta o Srbima u Dalmaciji — pre turskih osvajanja Srbije

Srpski episkop Nikodim Milaš je, na osnovu srednjovekovnih dokumenata i radova italijanskih i hrvatskih istoričara, zabeležio da je u XIV stoleću srpski kralj Bosne Tvrtko preselio u Dalmaciju, koja je bila retko naseljena, desetine hiljada Srba:

Dalmatinska kronika belježi da je 1371. godine Tvrtko preselio u Dalmaciju mnogo srpskog naroda, i da su zauzeli i utvrdili se u brijegovitim stranama. Za 1373. godinu, Farlati spominje da je tog naroda bilo toliko na granici Bosne, spremna za prijelaz u Dalmaciju, da su na sebe obratili pažnju i pape, jer su bili doseljenici pravoslavne vjere... Od Tvrtkova vremena, Knin postaje srpski grad.12

Sticajem istorijskih događaja, Dalmacija je izgubila ovo srpsko stanovništvo — bežalo je pred Turcima u petnaestom stoleću, sklanjajući se čak i u Italiju. Dalmacija je bila ponovo naseljavana u XVII i XVIII stoleću. I tada, u Dalmaciju, dolaze Srbi pravoslavne vere, iz: Like, Hercegovine i Bosne. O ovom doseljavanju je prikupio podatke Marko Jačov u Vatikanskim arhivama.13

6. Podaci o Srbima u Sremu, Baranji i Vojvodini — od X do XIV stoleća

Direktor Arhiva Srbije Jovan Pejin je objavio knjigu o srpskom stanovništvu u Panoniji (koja zahvata i delove današnje Hrvatske) i o srpskim pravoslavnim crkvama od devetog do četrnaestog stoleća — znači, mnogo pre nego što su Turci počeli osvajanje Balkanskog poluostrava. Ova činjenica svedoči da su Srbi starosedalačko stanovništvo i da će ih, kao takve, pokoriti azijski Mađari u X stoleću posle Hrista. Pejin to objašnjava:

Zahvaljujući hrišćanskim Slovenima u Panoniji, 1001. godine, Mađari, za vlade Stevana Prvoga prihvataju hrišćanstvo i udaraju temelje državi koja će odigrati značajnu ulogu u istoriji ovog dela Evrope. Uspostavljanje mađarske države, sprečilo je razvoj srpksih država u Banatu, Sremu, Baranji i Sremu i njihovo ujedinjenje sa središnim srpskim oblastimaa. Jedino je Srem, povremeno, ulazio u sastav srpske sredenjevekovne države za vreme kralja Dragutina Nemanjića (1284—1316), a prema nekim izvorima i za vreme cara Dušana Nemanjića (u četrnaestom stoleću).14 Pejin navodi da su već tada Mađari sve krajeve naseljene Srbima zvali na svom jeziku Raszyorsyag — što znači: Srbija. U vreme turskih osvajanja deo Srba iz planinskih predela Balkana beži u Mađarsku. Pejin to beleži ovako:

Dolaskom balkanskih Srba u Podunavlje, došlo je do njihovog mešanja sa srpskim starincima... Pričaju se iste priče i pevaju iste pesme. Junaci koji su živeli u Podunavlju, koje znamo iz Vukovih pesama, kroz deseterac, postaju junaci i pridošlih Srba, a junaci novodošlih Srba, takođe kroz deseterac, postaju bliski starincima. Pravosalvna crkva odigrala je veliku ulogu u stvaranju brzog stapanja jednorodnog naroda u celinu.15

7. Svedočanstva austrijskog državnika o Srbima starosedeocima u Slavoniji

Austrijski državnik grof Johan Kristijan Bartenštajn, savetnik carice Marije Terezije — 18. stoleće, potvrđuje činjenicu da su Srbi u Hrvatskoj i Slavoniji starosedelačko stanovništvo:

A već su car Rudolf Drugi i car Matija, kao kraljevi Ugarske, našli bili pravo (priznajući da su Grci ili Vlasi /Srbi/, koji u onim krajevima stanuju, obadvema kraljevinama: Slavoniji i Hrvatskoj, itekako pomogli time što su Turke zadržali od daljeg upadanja u onu prvu) da im najsnažnije osiguraju uživanje svega onoga što su god za njihova doba imali, ako bi to ležalo u jednoj ili drugoj od ovih dveju kraljevina.16

Ovde je sve jasno — austrijski carevi i mađarski kraljevi svedoče da su Srbi branili Slavoniju od Turaka u 16. stoleću i da su odgađali turska osvajanja i sad, kad je Slavonija oslobođena — kraj 17. stoleća, priznaju im vlasništvo nad bivšom imovinom — i u Slavoniji i u Hrvatskoj.

Grof Bartenštajn demantuje da je većina današnjih Srba na teritorijama severne Srbije (Vojvodine), Mađarske i Hrvatske poreklom od onih Srba koji su iz Srbije došli pod vođstvom svog patrijarha Arsenija Čarnojevića 1690. godine. Bartentštajn, time, ponavlja da je većinsko srpsko stanovništvo u ovim krajevima starosedelačko. To čini na zanimljiv način — Austrija je odlučila da se nagrade svi Srbi koji su u ovoj seobi došli sa svojim patrijarhom, ali to državni organi nisu mogli da sprovedu, jer je bio u pitanju neznatan broj porodica, u odnosu na starosedelačke, među kojima su se došljaci izgubili. Evo tog opisa Bartenštajna:

Odmah godine 1701, htedoše ukloniti mitropolita sa granice i narediti mu stan u Sent-Andreji, više Budima, i dokazati da Leopolodova obećanja pripadaju samo onim porodicama što su prešle ovamo s mitropolitom Čarnojevićem — koje bi, posle dvanaest godina, teško bilo pronaći.17

Bartenštajn svedoči da su u osamnaestom stoleću svi stanovnici Slavonije Srbi — jedni su pravoslavni, a drugi, takođe, pravoslavni ali priznaju rimskog papu i za svog poglavara (unijati):

Još se jedna razlika pojavljuje kod graničara u tom — što su jedni od njih unijati, drugi pak nisu. U ove poslednje (pravoslavne) broje se osobito Varaždinci i u Slavnoji stanovnici u Zemunskom srezu, a nasuprot — ostatak je mešovit, i u Gradiščanskom srezu naći ćeš daleko više unijata, nego li neunijata.18